Uitspraken

In deze procedure gaat het om beleggingsverzekeringen op universal life basis die NN onder diverse namen in de periode 1990 – 2004 op grote schaal heeft verkocht aan consumenten (zie 2.1). Wakkerpolis c.s. verwijt NN – samengevat – dat zij aan verzekeringnemers kosten in rekening heeft gebracht zonder dat daarvoor een contractuele grondslag bestond, omdat er geen wilsovereenstemming over het in rekening brengen van die kosten bestond. Het gaat Wakkerpolis c.s. daarbij om de eerste kosten, die zij definieert als:

a. a) Een vergoeding voor (een deel van) de kosten die NN heeft gemaakt in het kader

b) De door NN betaalde beloning (afsluitprovisie) van de assurantietussenpersoon

c) De kosten van voorfinanciering.

De rechtbank zal allereerst (ambtshalve) bezien of de Stichting op grond van artikel 3:305a (oud) BW (nog steeds) kan worden ontvangen in haar collectieve vorderingen. De wettekst van artikel 3:305a BW is per 1 januari 2020 gewijzigd; voor zover hierna wordt verwezen naar artikel 3:305a BW, wordt bedoeld de vóór 1 januari 2020 geldende tekst, die van toepassing is in dit geding. Vervolgens zal de rechtbank het geschil in de collectieve actie behandelen. De vorderingen met betrekking tot de individuele verzekeringnemers [naam 1] , [naam 2+3] , [naam 4] , [naam 5] , [naam eiser 1] , [naam eiser 2] , [naam eiser 3] en [naam eiser 4] en de vorderingen van de BV komen te zijner tijd aan de orde, zodra de collectieve vorderingen zijn beoordeeld.

Bij vonnis in het incident van 18 juli 2018 heeft de rechtbank geoordeeld dat de Stichting (op dat moment) voldeed aan de vereisten van artikel 3:305a BW. De Stichting is namelijk een stichting die als zodanig volledige rechtsbevoegdheid heeft en die tot doel heeft de behartiging van (onder meer) de collectieve belangen van verzekeringnemers van NN inzake hun claims (ter zake beleggingsverzekeringen). Deze belangen kunnen als 'gelijksoortig' worden gekwalificeerd. Verder was voldaan aan de eisen van de wet zoals die in de jurisprudentie zijn uitgelegd voor wat betreft de eis van werkelijke belangenbehartiging, en aan het in artikel 3:305a lid 2 BW opgenomen vereiste van overleg. Ten aanzien van de vraag of met de rechtsvordering in de hoofdzaak de belangen van de personen ten behoeve van wie de rechtsvordering is ingesteld, voldoende gewaarborgd is, heeft de rechtbank geoordeeld dat er op dat moment onvoldoende aanleiding was om aan te nemen dat de belangen van de polishouders onvoldoende gewaarborgd waren.

Ter gelegenheid van de comparitie heeft NN desgevraagd aangegeven dat zij volhardt in haar stelling dat de Stichting niet-ontvankelijk moet worden verklaard, omdat de heer [naam 6] (hierna: [naam 6] ) nog steeds in het bestuur van de Stichting zit, terwijl hij nauw betrokken is bij de onderneming die de Stichting financiert. NN stelt dat er inmiddels een nieuwe Claimcode van kracht is, die nog strengere eisen stelt aan organisaties zoals de Stichting.

De rechtbank begrijpt dat NN zich op het standpunt stelt dat thans, gezien de huidige governance structuur, met de door de Stichting ingestelde rechtsvordering de belangen van de personen ten behoeve van wie de rechtsvordering is ingesteld (de verzekeringnemers), onvoldoende gewaarborgd zijn (artikel 3:305a lid 2, laatste volzin, BW).

De vraag of de belangen van de personen ten behoeve van wie de rechtsvordering is ingesteld, voldoende gewaarborgd zijn, moet aan de hand van de concrete omstandigheden van het geval worden beantwoord. Uit de wetgeschiedenis blijkt dat bij deze beoordeling twee vragen centraal staan, namelijk 1) in hoeverre hebben de betrokkenen uiteindelijk baat bij de collectieve actie indien het gevorderde wordt toegewezen, en 2) in hoeverre mag er op worden vertrouwd dat de eisende organisatie over voldoende kennis en vaardigheden beschikt om de procedure te voeren. Of de organisatie voldoet aan de principes uit de Claimcode, is een van de factoren die hierbij een rol kunnen spelen.

De Claimcode is een door de Commissie Claimcode in 2011 opgesteld en in 2019 gewijzigd document waarin principes zijn uitgewerkt waaraan organisaties die, zoals thans de Stichting, optreden op grond van artikel 3:305a BW, moeten voldoen. De Claimcode is een vorm van zelfregulering door betrokken marktpartijen, bedoeld om wildgroei van rechtspersonen die optreden overeenkomstig artikel 3:305a BW te voorkomen en ervoor te zorgen dat het de belangen van de gedupeerden zijn die worden gewaarborgd, en niet de (commerciële) belangen van de oprichters van deze rechtspersonen. De Claimcode bevat daarom regels over de samenstelling, taak en beloning van het bestuur en de taak en samenstelling van een raad van toezicht, alsmede regels over het behartigen van collectieve belangen zonder winstoogmerk, en over onafhankelijkheid, vermijding van belangentegenstellingen en (sinds 2019) externe procesfinanciering. De Claimcode 2019 bevat geen regels aangaande de vraag of zij ook toepasselijk is in situaties als de onderhavige, waar ten tijde van het vaststellen van de Claimcode 2019 al een procedure aanhangig is waarin een stichting als bedoeld in art. 3:305a BW als eiseres optreedt.

Vaststaat dat [naam 6] op het moment van de zitting op 6 december 2019 bestuurder was van de Stichting, terwijl hij daarnaast bestuurder was van de onderneming – [naam bedrijf] – die de onderhavige procedure financiert. Daarmee voldoet de governance structuur van de Stichting niet volledig aan de eisen die daaraan, naar de laatste inzichten, gesteld mogen worden om te voorkomen dat de commerciële belangen van [naam 6] prevaleren boven de belangen van de bij de Stichting aangesloten verzekeringnemers. Dat betekent echter niet zonder meer dat de belangen van de verzekeringnemers in het kader van deze procedure op dit moment onvoldoende gewaarborgd zijn. Zoals reeds is overwogen in het tussenvonnis van 18 juli 2018 betreffen de collectieve vorderingen van de Stichting slechts verklaringen voor recht. In dit stadium lopen de belangen van de verzekeringnemers nog steeds parallel aan de belangen van de personen achter de Stichting. Zowel de verzekeringnemers als de personen achter de Stichting hebben baat bij toewijzing van de gevorderde verklaringen voor recht. Toewijzing van die vorderingen zou er immers in beginsel toe leiden dat NN ingehouden bedragen aan verzekeringnemers moet vergoeden, hetgeen evenzeer in het belang van de Stichting is. Omtrent enig concreet commercieel belang van de (personen achter de) Stichting dat op gespannen voet zou staan met de belangen van de verzekeringnemers is niets gesteld of gebleken. Tegen die achtergrond en nu er geen reden is te twijfelen aan de kennis en vaardigheden van de Stichting en de Stichting overigens voldoet aan de eisen van artikel 3:305a BW (zie 4.4), bestaat er in deze fase van het geschil tussen partijen onvoldoende aanleiding om aan te nemen dat de belangen van de verzekeringnemers onvoldoende gewaarborgd zijn.

Het bovenstaande neemt niet weg dat in een later stadium, bijvoorbeeld in het kader van een latere, door individuele verzekeringnemers of een andere rechtspersoon (al dan niet op basis van art. 3:305a BW zoals dat thans luidt in te stellen) vordering tot schadevergoeding of een (door dergelijke partijen, of de Stichting) in te dienen verzoek tot algemeen verbindendverklaring van een overeenkomst tot schadevergoeding, alsnog anders geoordeeld zal kunnen worden. Voor de huidige ontvankelijkheid van de Stichting in deze procedure is dat echter, gelet op de vorderingen van de Stichting, niet relevant.

De conclusie is dat de Stichting ontvankelijk is in haar collectieve actie.

Wakkerpolis c.s. heeft bij akte van 22 november 2019 haar eis gewijzigd.

Op grond van artikel 130 Rv is de eiser bevoegd zijn eis te wijzigen zolang de rechtbank nog geen eindvonnis heeft gewezen. De eiswijziging is dan ook tijdig gedaan. Nu tegen de eiswijziging geen bezwaar is gemaakt en de rechtbank deze ook niet ambtshalve in strijd met de goede procesorde acht, zal de rechtbank recht doen op de gewijzigde eis zoals deze hiervoor reeds is weergegeven.

Waar in de vorderingen onder 1) telkens 30 juni 2014 staat (zie 3.1), beschouwt de rechtbank dat, gelet op de uitdrukkelijke eisvermindering en beperking in tijd als toegelicht in de conclusie van repliek onder 2.1.2.1 als een verschrijving voor 30 juni 2004. Bij de eiswijziging is immers aan dit aspect geen woord gewijd. Ook NN heeft de vorderingen, gelet op haar reactie, aldus begrepen dat 2004 is bedoeld.

Het karakter van het collectieve deel van de onderhavige procedure op basis van artikel 3:305a BW brengt mee dat met aannames moet worden gewerkt, bijvoorbeeld op het punt van de rol van de assurantietussenpersoon.

De rechtbank neemt als uitgangpunt dat het sluiten van alle NN-beleggingsverzekeringen door tussenkomst van een tussenpersoon is geschied. Dat is ook tussen partijen niet in geschil. De positie van de assurantietussenpersoon is en was ook in de relevante periode in het verleden wettelijk geregeld. Aanvankelijk in de, door de Wet assurantie bemiddelingsbedrijf (hierna: Wabb) vervangen, Wet assurantie bemiddeling van 1952 (hierna: Wab), en later (per 1 januari 2006) in de Wfd (zie 2.19), en met het vervallen daarvan, per 1 januari 2007 in de Wft (zie 2.23). In de Wabb was bepaald dat de assurantietussenpersonen werden beloond door middel van door verzekeraars uit te betalen provisie. Er bestond een verplichting voor de verzekeraar tot het betalen van provisie. Deze verplichting verviel per 1 april 2002. Tot 1 januari 2013, toen een provisieverbod voor (onder meer) beleggingsverzekeringen werd ingevoerd, bleef de gangbare praktijk dat de assurantietussenpersoon via een door de verzekeraar te betalen provisie werd beloond.

Tegen de achtergrond van het voorgaande en nu het in deze procedure gaat om in de periode 1990 – 2004 afgesloten beleggingsverzekeringen (zie 2.1 en 4.14), zal de rechtbank deze (wettelijke verplichting van verzekeraars tot) provisiebetaling als uitgangspunt hanteren. Voorts gaat de rechtbank ervan uit dat NN, onder meer vanwege het portefeuillerecht van de assurantietussenpersoon, geen rechtstreekse contacten met diens cliënten/aspirant-verzekeringnemers had.

Ten aanzien van de taakvervulling van de tussenpersoon zal de rechtbank ervan uit gaan dat de tussenpersoon zijn taak juist heeft vervuld en in dat kader alle benodigde contractdocumentatie (zie hierna 4.67 e.v.) heeft verstrekt. Immers, in deze collectieve actie kan niet per individuele verzekeringnemer worden vastgesteld welke documentatie is verstrekt en ontvangen.

In het kader van deze collectieve actie gaat de rechtbank er verder van uit dat de tussenpersoon een offerte maakte, voordat een beleggingsverzekering bij NN werd aangevraagd. Het antwoord op de vraag wat de gevolgen zijn indien er in individuele gevallen geen offerte is gemaakt, zal in die individuele gevallen moeten worden vastgesteld. Dat is immers afhankelijk van de specifieke omstandigheden van die gevallen.

De rechtbank zal bij de beoordeling van de vorderingen van de Stichting de gemiddelde (aspirant-)verzekeringnemer/consument tot uitgangspunt nemen en daaronder verstaan een normaal geïnformeerde en redelijk omzichtige en oplettende consument (zoals bedoeld in de jurisprudentie van het Europese Hof van Justitie op het gebied van consumentenbescherming) die een beleggingsverzekering afsluit. Van deze verzekeringnemer mag worden verwacht dat hij bereid is zich te verdiepen in de kenmerken van de beleggingsverzekering en zich af te vragen of die beleggingsverzekering voor hem geschikt is, waarbij denkbaar is dat informatie langs verschillende wegen wordt aangeboden. De verzekeringnemer wordt in beginsel geacht in staat te zijn om verstrekte informatie op waarde te schatten, om zo nodig nadere informatie te zoeken en om vervolgens informatie uit verschillende bronnen met elkaar in verband te brengen.

Kern van het geschil tussen partijen betreft de vraag of NN op grond van de overeenkomsten met de verzekeringnemers de eerste kosten als vermeld onder 2.5 mocht inhouden.

De Stichting verwijt NN – samengevat weergegeven – dat NN aan de verzekeringnemers eerste kosten in rekening heeft gebracht zonder dat hier een contractuele grondslag voor was. Op grond van de toepasselijke regelgeving was NN gehouden de soorten kosten die zij in rekening bracht te vermelden. De overeenkomst was uitputtend vastgelegd in de polis en in de polis en polisvoorwaarden is niets vermeld over de eerste kosten. De eerste kosten zijn ook niet overeengekomen via de in de offertes opgenomen voorbeeldkapitalen. De offerte maakt geen deel uit van de contractdocumentatie. De voorbeeldkapitalen hebben geen contractuele betekenis. Zij bevatten geen informatie over de wezenlijke kenmerken van het product en waren niet meer dan illustratieve voorbeelden waaraan de verzekeringnemers geen rechten en verwachtingen konden en mochten ontlenen. De voorbeeldkapitalen (en voorbeeldproductrendementen) waren dus niet geschikt als basis voor het bereiken van wilsovereenstemming.

NN voert – samengevat weergegeven – aan dat de grondslag voor het in rekening mogen brengen van de eerste kosten besloten ligt in de overeengekomen bruto premie en de uitkering, die bij beleggingsverzekeringen is toegelicht via netto voorbeeldkapitalen. Het gaat namelijk niet om kosten die afzonderlijk in rekening werden gebracht, maar om kosten die waren inbegrepen in de bruto premie en de netto voorbeeldkapitalen. Bij een (beleggings)verzekeringsovereenkomst is het voldoende dat overeenstemming bestaat over de premie en de uitkering. Er is geen aparte overeenstemming nodig over de kosten (en inhoudingen), die al verrekend zijn in de premie. Volgens de destijds geldende maatschappelijke opvattingen heeft NN voldoende en adequate informatie verschaft over de premie en uitkering van de verzekeringsovereenkomst en het effect van de daarin verwerkte kosten en inhoudingen, door het weergeven van de bruto premie en netto voorbeeldkapitalen (en later het productrendement en de afkoop- en premievrije waardetabellen).

In de onderhavige zaak gaat het om beleggingsverzekeringen op universal life basis, waarbij een overlijdensrisicodekking is ingebouwd en volledig is afgestemd op de waarde die is opgebouwd in de beleggingsverzekering (zie 2.3). De verzekeringnemer betaalt aan de verzekeraar een bedrag (de bruto premie) in ruil voor een toekomstige uitkering bij overlijden en/of op een bepaalde/te bepalen datum in leven zijn van de verzekerde. De NN-beleggingsverzekeringen bevatten daarmee alle kenmerken van een levensverzekeringsovereenkomst, zoals bedoeld in artikel 7:975 jo. 7:964 jo. 7:925 BW. De omstandigheid dat de NN-beleggingsverzekering een open einddatum kan hebben en de hoogte van de uitkering niet vaststaat, maakt dat niet anders. Er is geen rechtsregel waaruit volgt dat pas sprake is van een uitkering in de zin van artikel 7:925 BW als er een vaste einddatum is en/of een vooraf bepaald bedrag. Datzelfde geldt voor de omstandigheid dat de uitkering bij leven als ‘recht van opname’ of ‘recht van omzetting’ is weergegeven. NN heeft onweersproken toegelicht dat dat verband houdt met het flexibele karakter van de NN-beleggingsverzekeringen.

Anders dan de Stichting suggereert, kan de NN-beleggingsverzekering niet worden gekwalificeerd als samengestelde overeenkomst, in die zin dat de NN-beleggingsovereenkomst bestaat uit 1) een overeenkomst tot het verlenen van beleggingsdiensten, 2) een vaststellingsovereenkomst inzake een vergoeding voor werkzaamheden op het gebied van administratie en beheer, en 3) een overlijdensrisicoverzekering. Hiertoe overweegt de rechtbank als volgt.

Zoals hiervoor reeds is overwogen is de NN-beleggingsverzekering een beleggingsverzekering op universal life basis. Dit systeem werkt aldus, dat de verzekeringnemer een bruto premie aan de verzekeraar NN betaalt voor de verzekerde hoofddekking, te weten de dekking bij overlijden of in leven zijn van de verzekerde (zie 4.25). NN wendt de ontvangen premie aan voor de aankoop van participaties op haar eigen naam, waarna de kosten en inhoudingen voor het overlijdensrisico worden onttrokken aan die participaties. Het na aftrek van die inhoudingen en kosten resterende bedrag aan participaties wordt vervolgens aangehouden door NN, ten behoeve van de verzekeringnemer, met het doel om - op ieder moment - aan haar uitkeringsverplichtingen jegens de verzekeringnemer en/of de begunstigde te kunnen voldoen. De verzekeringnemer neemt niet zelf rechtstreeks deel in de beleggingsfondsen; NN houdt de betreffende participaties op eigen naam. Het beleggingsrisico is voor de verzekeringnemer. Ter uitvoering van haar uitkeringsverplichting (op enig moment) keert NN de tegenwaarde van de participaties in guldens/euro's uit aan de begunstigde bij overlijden dan wel bij uitoefening van het recht van opname/omzetting. NN handelt bij de uitvoering van voormelde werkzaamheden volledig zelfstandig.

Ten aanzien van beleggingsverzekeringen heeft het Europese Hof van Justitie in het arrest Alonso (HvJ EU 1 maart 2012, C-166/11, ECLI:EU:C:2012:119; hierna Alonso) geoordeeld dat “ (…) 29. (…) contracts which are ‘unit-linked’ or ‘linked to investment funds’ (…) are common in insurance law. Thus, the European Union legislature took the view that that type of contract falls within a class of life assurance, as is clear from Annex I, point III to the Life Assurance Directive, read in conjunction with Article 2(1)(a) of that directive.

30. Moreover (…) insurance linked to investment funds was already regarded (…) as a class of life assurance (…).

31. In those circumstances (…) the view must be taken that the European Union legislature, (…) regarded insurance contracts linked to investment funds as insurance contracts (…)”.

54. The referring court states that the financial advice at issue in the main proceedings related to the placement of capital in an investment certificate in the context of insurance mediation. Furthermore, it is apparent from the written observations of the Swedish Government that that capital consisted of insurance premiums paid in the product in question. Accordingly, the view must be taken that that placement forms an integral part of the insurance contract and that, consequently, the investment advice relating to that placement constitutes work preparatory to the conclusion of that insurance contract”.

Op grond van het voorgaande is de rechtbank van oordeel dat de omzetting van de bruto premie in participaties in beleggingsfondsen, zoals weergegeven onder 4.27, onderdeel is van de verzekeringsovereenkomst. Immers, ook hier vormt die, net als in de casus in Länsförsäkringar, een integraal onderdeel van de verzekeringsovereenkomst. Met een NN-beleggingsverzekering is dus alleen een levensverzekeringsovereenkomst tot stand gekomen en niet tevens een of meer andere overeenkomsten, zoals de door de Stichting gestelde overeenkomst tot het verlenen van beleggingsdiensten en een vaststellingsovereenkomst inzake een vergoeding voor werkzaamheden op het gebied van administratie en beheer. Van een gemengde/samengestelde overeenkomst is dus geen sprake. Anders dan de Stichting ter zitting heeft aangevoerd, is het doel van een NN-beleggingsverzekering ook niet primair vermogensopbouw. Dat sommige verzekeringnemers de verzekering anders hebben ervaren doet aan het voorgaande niet af.

De levensverzekeringsovereenkomst is een benoemde overeenkomst in de zin van artikel 7:964 e.v. BW, waarbij – zoals hiervoor reeds is overwogen – een verzekeraar zich tegen betaling van de premie verbindt tot het doen van een uitkering (artikel 7:925 BW). De kenmerkende elementen zijn de (hoogte van de) premie (de prijs) en de (te verwachten) uitkering bij leven of overlijden (de prestatie) (vgl. HvJ EU Länsförsäkringar, punt 50).

Wilsovereenstemming veronderstelt dat de verzekeringnemer beschikt over voldoende informatie. Gelet op bovenvermelde aard van de overeenkomst was NN verplicht de (potentiële) verzekeringnemer voorafgaand aan de totstandkoming van de overeenkomst te informeren overeenkomstig de uit de Derde levensrichtlijn voortvloeiende regelgeving. Volgens de preambule van de Derde levensrichtlijn moet de consument beschikken over “de nodige inlichtingen om de overeenkomst te kunnen kiezen die het beste bij zijn behoeften past;” en daarin wordt voorts overwogen “dat deze behoefte aan inlichtingen nog sterker is omdat de looptijd van de verbintenissen zeer lang kan zijn; dat het dientengevolge wenselijk is de minimumvoorschriften te coördineren opdat de consument een duidelijke en nauwkeurige informatie zou ontvangen over de wezenlijke kenmerken van de hem aangeboden produkten” (zie 2.10) en blijkens de toelichtingen op de RIAV 1994 en de RIAV 1998 betreffen deze regelingen “de (pre)contractuele verhouding tussen verzekeraar en verzekeringnemer” en “wordt de toepassing van deze regeling(en) beheerst door het burgerlijk recht, waarbij bijvoorbeeld ook de eisen van redelijkheid en billijkheid (artikel 2 van Boek 6 van het Burgerlijk Wetboek) gelden”.

De Derde levensrichtlijn is via artikel 51 Wtv 1993 (zie 2.12) in Nederland geïmplementeerd door inwerkingtreding van de RIAV 1994 (zie 2.13). De RIAV 1994 gaf nadere invulling aan de (pre)contractuele verhouding tussen verzekeraar en verzekeringnemer. De RIAV 1994 bevatte geen voorschriften ter zake van informatieverstrekking over kosten, risico’s, rendementen en het gebruik van voorbeeldrendementen. De RIAV 1994 beperkte zich tot regels omtrent vermelding van de bruto premie en een omschrijving van de uitkering of uitkeringen waartoe de verzekeraar zich verplicht (art. 2, lid 2 onderdeel b en h RIAV 1994; zie 2.13). Indien de overeenkomst voorzag in een afkoop- of premievrije waarde, diende de verzekeraar op grond van onderdeel k aan de verzekeringnemer een opgave of indicatie van deze waarden te verstrekken of een opgave van de wijze waarop deze waarden werden berekend. Blijkens de toelichting werd gedoeld op een eventuele gegarandeerde afkoop- of premievrije waarde, dit in tegenstelling tot een ‘indicatie’ van die waarde, of een opgave van de berekeningswijze. Anders dan de Stichting stelt, kan uit die bepaling (in combinatie met onderdeel b RIAV 1994) geen algemene verplichting tot het vermelden van de kostensoorten worden afgeleid. Dat volgt uit de tekst van onderdeel k RIAV 1994 noch uit de toelichting daarop. De omstandigheid dat in de toelichting op de RIAV 1998 is vermeld dat bij een opgave van de berekeningswijze vooraf moet worden aangeven welke kostensoorten voor rekening van de polishouder komen, maakt dat niet anders. Een dergelijke (expliciete) verplichting kan niet met terugwerkende kracht worden aangenomen voor de RIAV 1994.

De Stichting stelt dat er onderscheid moet worden gemaakt tussen onderdeel b (en k) enerzijds en de onderdelen q, r en s anderzijds. Volgens de Stichting ziet onderdeel b (en k) op de verschuldigdheid van kosten en inhoudingen, terwijl de onderdelen q, r en s zien op de kwantitatieve invloed van die kosten en inhoudingen op de uitkering. De onderdelen q, r en s zijn additionele voorschriften.

Ten aanzien van de vraag of Nederlandse ‘open en/of ongeschreven regels’ meebrachten dat NN gehouden was meer informatie te verschaffen (zie 4.32), overweegt de rechtbank dat het hierbij met name aankomt op de algemene maatschappelijke opvattingen ten tijde van de totstandkoming van de onderhavige overeenkomsten. De omstandigheid dat thans anders wordt gedacht over de wijze van informatieverstrekking is niet van belang; dat is mede het gevolg van inmiddels, in ongeveer twee decennia, opgedane maar toen nog niet beschikbare ervaringen met het product, destijds niet voorziene ontwikkelingen op de effectenbeurzen en gewijzigde omstandigheden op maatschappelijk en economisch vlak. De aard van de te sluiten overeenkomst – hier: een complex product, de beleggingsverzekering –, de positie van partijen jegens elkaar – hier: een consument (bijgestaan door een tussenpersoon) tegenover een professionele verzekeraar – zijn ook in de Derde levensrichtlijn onder ogen gezien en hebben een rol gespeeld bij de samenstelling van bijlage II bij die richtlijn. De aanvullende rol die de redelijkheid en billijkheid kunnen vervullen is daardoor geringer dan wanneer dergelijke regelgeving had ontbroken.

De maatschappelijke opvattingen over dit onderwerp kunnen mede worden afgeleid uit de uitlatingen van de regering en het parlement. Anders dan de Stichting stelt, kan naar het oordeel van de rechtbank worden aangenomen dat het destijds in het algemeen voldoende werd bevonden dat informatie werd verstrekt over de premie en de uitkering waartoe de verzekeraar zich verplichtte. De consument hoefde slechts op indirecte wijze te worden geïnformeerd over de kosten van het product, namelijk door het verwerken van de kosten in netto voorbeeldkapitalen. Dit volgt onder meer uit een antwoord van de minister van Financiën in 1996 op de vraag van leden van de PvdA-fractie of verzekeraars op basis van de RIAV 1994 verplicht waren inzicht te geven in de (opbouw van) kosten die bij de samenstelling van financiële productie worden gemaakt: “De Regeling Informatieverstrekking aan verzekeringnemers 1994 is gebaseerd op artikel 51 van de wet toezicht verzekeringsbedrijf 1993 en vloeit voort uit de derde schadeverzekerings- en de derde levensverzekeringsrichtlijn. De regeling regelt de (pre)contractuele verhouding tussen de verzekeraar en de verzekeringnemer. Verzekeraars zijn evenmin als de producenten van andere (financiële) producten, niet verplicht inzicht te geven in de kostenstructuur.” (Kamerstukken II 1995-1996, 24456 nr. 12, p. 16-17). Uit het vervolg op dit antwoord: “De laatste jaren worden er steeds meer levensverzekeringsproducten aangeboden waarbij het rendementsrisico direct door de verzekeringnemer wordt gelopen. Vanwege deze ontwikkeling werd het in brede kring noodzakelijk geacht dat in informatieverstrekking aan de consument de risico's die voor hem aan dergelijke levensverzekeringsproducten zijn verbonden voldoende worden belicht. In dit verband is recent door het Verbond van Verzekeraars de gedragscode rendementsprognoses vastgesteld. In deze gedragscode wordt een aantal eisen geformuleerd waaraan informatieverstrekking aan de consument betreffende de genoemde producten moet voldoen. (…) het doel van deze gedragscode [is] de consument inzicht te verschaffen in de wijze waarop rendement en risico van beleggingen van invloed zijn op toekomstige uitkeringen uit levensverzekeringen en spaarkasovereenkomsten. Deze gedragscode wordt door ondergetekende vanuit het oogpunt van consumentenbelang positief gewaardeerd. Het kabinet acht het wenselijk om, los daarvan, te bezien of er aanleiding bestaat om aan alle op de Nederlandse markt actieve levensverzekeraars bepaalde voorschriften te geven die noodzakelijk zijn voor een goed begrip van de wezenlijke bestanddelen van de verzekeringsovereenkomst” kan niet worden afgeleid dit anders was voor beleggingsverzekeringen.

Dat betekent dat de precontractuele eisen van redelijkheid en billijkheid, in het licht van de wijze waarop de Derde levensrichtlijn in de RIAV 1994 is geïmplementeerd en de maatschappelijke opvattingen van destijds, in het algemeen niet meebrachten dat verzekeraars als NN meer informatie dienden te verschaffen dan de toen geldende wetgeving meebracht. Er zijn geen regels van ongeschreven recht en/of open normen aan te wijzen op grond waarvan de verzekeringnemers meer informatie konden en mochten verwachten.

De maatschappelijke opvattingen wijzigden vanaf eind 1996. Op initiatief van de bij het Verbond van Verzekeraars aangesloten verzekeraars (onder wie NN) werd per 1 januari 1997 bij wijze van zelfregulering de CRR 1996 ingevoerd. De CRR 1996 bevatte voorschriften over de voorbeeldrendementen die moesten worden gebruikt bij het berekenen van de netto voorbeeldkapitalen en voorschriften over de informatie die verzekeraars dienden te verstrekken over deze voorbeeldrendementen en de (beleggings)risico’s van beleggingsverzekeringen.

Vervolgens verscheen in 1998 een onderzoeksrapport van de PVK (zie 4.36). De PVK adviseerde de minister van Financiën de informatieverstrekking aan polishouders te verbeteren, maar wat betreft de weergave van in rekening te brengen kosten, luidde het advies dat slechts kosten die niet in de bruto premie waren verwerkt, apart zouden moeten worden vermeld. Volgens de PVK hebben de Ombudsman en de Consumentenbond positief gereageerd op haar (concept)adviesrapportage en was het Verbond van Verzekeraars van mening dat de voorstellen van de PVK op hoofdlijnen overeenstemden met de voornemens van het Verbond tot verbetering van de informatieverstrekking aan de consument (zie p. 85 van het rapport “PVK Studies 14”).

Uit het voorgaande volgt dat de verzekeringsbranche met zelfregulering via de CRR 1996 uiting heeft gegeven aan de op dat moment gewijzigde maatschappelijke opvatting over de vereiste informatieverstrekking en liep zij in wezen vooruit op de RIAV 1998, met name ten aanzien van de onder artikel 2 lid 2 sub q, r en s RIAV 1998 bedoelde informatie, die onder de gewijzigde opvattingen over de vereiste informatieverstrekking als “noodzakelijk” in de zin van artikel 31 lid 3 Derde levensrichtlijn werd beschouwd (zie 4.34).

Tegen deze achtergrond is de rechtbank van oordeel dat NN vanaf 1 januari 1997 gehouden was om, vooruitlopend op de inwerkingtreding van de RIAV 1998, vanaf de inwerkingtreding van de CRR 1996 de informatie als bedoeld in artikel 2 lid 2 onder b, q, r en s aan de consumenten te verstrekken. Daarbij neemt de rechtbank in aanmerking dat de verzekeraar als geen ander zijn eigen product kent, zodat de verzekeraar in staat is te beoordelen welke productkenmerken extra informatie rechtvaardigen (vgl NN/Van Leeuwen r.o. 30).

Uit de totstandkomingsgeschiedenis van de RIAV 1998 blijkt dat de wetgever uitdrukkelijk het systeem van de indirecte weergave van kosten (en risicopremies) heeft gehandhaafd. De verzekeraars mochten inzicht in de invloed van kosten (en risicopremies) verschaffen door het vermelden van netto eindkapitalen (rekenvoorbeelden). De RIAV 1998 is tot stand gekomen na consultatie van onder meer het Verbond van Verzekeraars, de Consumentenbond, de PVK en de Ombudsman Levensverzekering, terwijl daarover ook in het parlement is gesproken. De norm die inhoudt dat de verzekeraar met deze indirecte transparantie van kosten voldoende en juiste informatie verstrekt aan de verzekeringnemers, werd destijds dus breed gedragen. Naar het oordeel van de rechtbank zijn de algemene eisen van precontractuele redelijkheid en billijkheid die de verhouding tussen verzekeraar en aspirant-verzekeringnemer beheersen daarmee verdisconteerd in de RIAV 1998 en kunnen uit die algemene eisen geen aanvullende informatieverplichtingen zoals hiervoor bedoeld voortvloeien.

De wetgever heeft pas in 2008 (toen het Bgfo 2007 in werking trad) de verplichting geïntroduceerd om – onder meer – opgave te doen van de hoogte en wijze van in rekening brengen van (benoemde) kostensoorten. Nu de beleggingsverzekeringen die onderwerp zijn van deze procedure alle voor de inwerkingtreding van het Bgfo zijn gesloten, is het Bgfo voor de beoordeling van de vorderingen van de Stichting niet van belang. Voor doorwerking van de in de Bgfo neergelegde voorschriften naar de jaren daarvoor is, gelet op hetgeen hiervoor werd overwogen, geen ruimte.

Tegen de achtergrond van bovenstaande informatieverplichtingen, treft het beroep van de Stichting op een bijzondere zorgplicht van NN geen doel. Deze zorgplicht werd ingevuld door de Derde levensrichtlijn en de daaruit voortvloeiende regelgeving, waarbij rekening is gehouden met onder meer de aard van de te sluiten overeenkomst en de positie van partijen jegens elkaar (zie 4.37). Zoals hiervoor reeds is overwogen brachten de precontractuele eisen van redelijkheid en billijkheid, met uitzondering van de periode van 1 januari 1997 tot de inwerkingtreding van de RIAV 1998, geen verdergaande eisen mee dan uit de destijds geldende regelgeving voortvloeiden.

Vervolgens is aan de orde de vraag of NN heeft gehandeld overeenkomstig bovenvermelde informatieverplichtingen.

Zoals hiervoor reeds is overwogen beperkte de RIAV 1994 zich tot regels omtrent vermelding van de bruto premie (artikel 2 lid 2 sub h) en een omschrijving van de uitkering of uitkeringen waartoe de verzekeraar zich verplicht (sub b). Er was geen sprake van specifieke voorschriften ter zake van informatieverstrekking over kosten (en risico’s en rendementen). Ten aanzien van de eventuele afkoopwaarde mocht NN een opgave of indicatie van deze waarden verstrekken of een opgave van de wijze waarop deze waarden werden berekend.

Zoals hiervoor reeds is overwogen onder 4.45 diende NN in deze periode te voldoen aan de informatieverplichtingen zoals verwoord in de RIAV 1998 (voor wat betreft de onderdelen q, r en s).

Zoals hiervoor is overwogen onder 4.46 diende NN de bruto premie bekend te maken en kon zij, voor wat betreft de te verwachten uitkering en de kosten, volstaan met het vermelden van netto voorbeeldkapitalen, waarin de kosten en inhoudingen waren verwerkt. Voor zover er kosten in rekening werden gebracht, die niet in de bruto premie waren verwerkt, diende NN de verzekeringnemers hierover te informeren (onderdeel r). Ten aanzien van de eventuele afkoopwaarde kon NN nog steeds volstaan met een opgave of indicatie van deze waarden of een opgave van de wijze waarop deze waarden werden berekend.

Voor wat betreft onderdeel k heeft NN toegelicht dat zij in de periode tot 1 januari 1999 de verzekeringnemers via artikel 14 lid 2 VvV (zie 2.6) en het Prospectus (zie 2.8) informeerde over de berekeningswijze van de afkoopwaarde en de kostensoorten (de eerste kosten) die bij afkoop in mindering werden gebracht op de participatiewaarde.

Tegen de achtergrond van het voorgaande komt de rechtbank tot de conclusie dat NN heeft voldaan aan haar (in dit geding relevante) informatieverplichtingen over de periode 1997 – 1998.

In deze periode diende NN te voldoen aan de RIAV 1998, de CRR 1998 en, vanaf 1 augustus 1999, aan de beleidsregels van de PVK.

Met betrekking tot de kosten heeft NN aangevoerd dat zij in deze periode in haar offerte de bruto premie opnam en netto voorbeeldkapitalen op basis van een drietal scenario’s:

- het gemiddeld historisch fondsrendement,

- het gemiddeld historisch fondsrendement na afslag, en

- het standaard fondsrendement.

Daarnaast vermeldde NN overeenkomstig de CRR 1998 in haar offertes productrendementen, behorende bij de drie opgenomen voorbeeldrendementen.

Voor zover het de afkoop- en premievrije waarde betreft, vermeldde NN overeenkomstig de beleidsregels van de PVK (zie 2.16) vanaf 1 augustus 1999 in haar offertes een afkoop- en premievrije waarde-tabel.

Tegen de achtergrond van het voorgaande en nu de Stichting bovenvermelde wijze van handelen van NN op zichzelf niet (voldoende) gemotiveerd heeft betwist, is de rechtbank van oordeel dat NN heeft voldaan aan haar informatieverplichtingen over de periode 1998 – 2002.

In juli 2002 werden (in aanvulling op de RIAV 1998) het Bfb 2002 (zie 2.17) en de Nrfb 2002 (zie 2.18) van kracht. Op dezelfde datum is de CRR 1998 vervangen door de CRR 2002, die achtereenvolgens werd vervangen door de CRR 2003 en 2004 (zie 2.14). De CRR 2002 en opvolgende versies, het Bfb 2002 en de Nrfb 2002, bevatten geen (aanvullende) voorschriften ten aanzien van de informatieverstrekking over (onder meer) kosten.

NN heeft gesteld dat zij in deze periode handelde overeenkomstig de onder 4.62 vermelde regelgeving. Zij maakte in haar offertes melding van de bruto premie en netto voorbeeldkapitalen op basis van een drietal scenario’s:

- een pessimistisch voorbeeldrendement,

- een door de toezichthouder vastgesteld rendement van 4%, en

- het historisch fondsrendement.

Gelet hierop en nu de Stichting deze wijze van handelen op zichzelf niet (voldoende) gemotiveerd heeft betwist, komt de rechtbank tot de conclusie dat NN heeft voldaan aan haar informatieverplichtingen over de periode 2002 – 2004.

De Stichting stelt – en NN betwist – dat de offertes (en de daarin vermelde informatie) en de onder 2.7 vermelde brochures geen rol spelen bij de beantwoording van de vraag of wilsovereenstemming bestaat over de verschuldigdheid van de eerste kosten. Volgens de Stichting is de NN-beleggingsverzekering uitputtend geregeld in de polis en de polisvoorwaarden, zodat de inhoud van de overeenkomst enkel kan worden afgeleid uit de schriftelijke overeenkomsten die tussen NN en de verzekeringnemers zijn opgemaakt.

Algemeen uitgangspunt is dat een overeenkomst tot stand komt door aanbod en aanvaarding. Dat is voor een beleggingsverzekeringsovereenkomst niet anders. De omstandigheid dat, zoals door de Stichting ter zitting aangevoerd, een deel van de polissen is afgesloten onder vigeur van het Wetboek van Koophandel (WvK), maakt daarbij geen verschil. Artikel 246 WvK kende voor de verzekeringsovereenkomst hetzelfde uitgangspunt en artt. 255 tot en met 258 WvK betroffen slechts bewijsvoorschriften. Tussen partijen is niet in geschil dat het indienen van het aanvraagformulier door de verzekeringnemer bij de verzekeraar wordt gezien als het aanbod van de verzekeringnemer aan de verzekeraar en het toezenden van de polis en de polisvoorwaarden (hier: de VvV) als de aanvaarding door de verzekeraar van dat aanbod. Naar de Stichting terecht stelt, wordt de verzekeringsovereenkomst (toen op basis van de betreffende artikelen in het WvK en thans op grond van artikel 7:932 BW) gevormd door de polis en polisvoorwaarden. Gelet op de aard van de overeenkomst kan de offerte (zie 4.19) – naar tussen partijen op zich niet in geschil is – worden gekwalificeerd als een uitnodiging tot het doen van een aanbod. De offerte maakt dus geen onderdeel uit van de beleggingsverzekeringsovereenkomst. Dat neemt niet weg dat de offerte wel een rol speelt bij de uitleg van de overeenkomst, als relevante omstandigheid. Zoals hiervoor reeds is overwogen zijn bij de uitleg van de NN-beleggingsverzekeringen immers alle omstandigheden van het geval van belang (zie 4.24). De overeenkomst die uiteindelijk naar aanleiding van een offerte tot stand is gekomen, wordt mede ingekleurd door de inhoud van die offerte.

Datzelfde geldt voor de onder 2.7 vermelde brochures. Zoals hiervoor reeds is overwogen onder 4.16 moet er in deze collectieve procedure van uit worden gegaan dat de tussenpersoon voorafgaand aan het aangaan van de beleggingsverzekering de op dat moment geldende brochure heeft verstrekt. De inhoud van die brochure speelt een rol als omstandigheid bij de vraag wat tussen partijen is overeengekomen.

Ten aanzien van (de diverse versies van) het Prospectus (zie 2.8) heeft de Stichting aangevoerd dat deze niet relevant is voor de NN-beleggingsverzekeringen, omdat deze brochure betrekking had op unit linked verzekeringen. Deze verzekeringen wijken op een principieel punt van universal life verzekeringen, omdat bij unit linked verzekeringen de kosten en inhoudingen vooraf concreet worden overeengekomen en eerst in mindering worden gebracht op de premie, waarna het restant wordt belegd, aldus de Stichting.

Van de overige onder 2.7 vermelde brochures heeft de Stichting niet betwist dat deze van toepassing zijn op de NN-beleggingsverzekeringen. Voor zover relevant zal de rechtbank de inhoud van deze brochures daarom als omstandigheid meenemen bij de beoordeling van de vraag wat tussen NN en de verzekeringnemers is overeengekomen.

Het voorgaande leidt tot de conclusie dat met het ondertekenen van het aanvraagformulier (dat werd ingevuld op basis van de offerte) is ingestemd met het in rekening brengen van de totale kosten die NN in de bruto premie en de netto voorbeeldkapitalen had verwerkt; de grondslag voor de eerste kosten is dus te vinden in de wilsovereenstemming over de bruto premie en de uitkering op basis van netto voorbeeldkapitalen.

Het voorgaande geldt niet voor de periode na 1 augustus 1999. Vaststaat dat NN vanaf 1 augustus 1999 afkoop- en premievrije waardetabellen in de offertes is gaan opnemen. De rechtbank is van oordeel dat NN met deze tabellen de verzekeringsnemers voldoende duidelijk heeft geïnformeerd over het effect van de wijze van in rekening brengen van de eerste kosten op het tussentijds afkopen of premievrij maken. De gemiddelde verzekeringnemer die deze tabellen aandachtig en met de nodige oplettendheid heeft bestudeerd, kon uit deze tabellen hebben afgeleid dat vroegtijdige beëindiging van de polis tot een beperktere waardeopbouw zou leiden. Indien dit desondanks voor de verzekeringnemer tot onduidelijkheden leidde, mocht van hem verwacht worden dat hij daarover vragen stelde (vgl. HR 28 juni 2019, ECLI:NL:HR:2019:1046). Uit het voorgaande volgt dat voor de beleggingsverzekeringen die zijn afgesloten vanaf 1 augustus 1999 de verzekeringnemer heeft ingestemd met het effect van de wijze van in rekening brengen van de eerste kosten op tussentijdse beëindiging. Er bestond dus wilsovereenstemming over dit aspect, zodat van een leemte in de overeenkomsten geen sprake is.

Zoals hiervoor reeds is overwogen is er sprake van een leemte in de tot 1 augustus 1999 afgesloten verzekeringsovereenkomsten doordat de verzekeringnemers niet bedacht hoefden te zijn op het effect van de wijze van in rekening brengen van de eerste kosten op het tussentijds afkopen of premievrij maken van hun verzekeringen. Die leemte zal moeten worden ingevuld. Het is de vraag wat de verzekeringnemer op dit punt redelijkerwijs had mogen verwachten.

Zoals hiervoor reeds is overwogen zullen de vorderingen met betrekking tot de individuele verzekeringnemers worden behandeld zodra de collectieve vorderingen zijn beoordeeld (zie 4.3). Om proceseconomische redenen dienen partijen echter bij het te verschaffen cijfermatig inzicht voor de situatie van het premievrij maken (zie 4.80) in elk geval mede de verzekering van [naam 4] , bij wijze van voorbeeld, tot uitgangspunt te nemen; de betreffende polisgegevens zijn immers reeds in het geding en onderwerp geweest van partijdebat. Vaststaat reeds dat [naam 4] medio 1996 een beleggingsverzekering heeft afgesloten, derhalve vóór 1 augustus 1999, toen NN nog geen afkoop- en premievrije waardetabellen verstrekte. Vaststaat verder dat NN medio 2011 de beleggingsverzekering van [naam 4] op zijn verzoek premievrij heeft gemaakt. Zoals NN aan [naam 4] bij brief van 5 juli 2011 heeft bericht, waren de eerste kosten op dat moment al volledig verrekend.

Op de individuele vorderingen en op de positie van de BV zal de rechtbank voor het overige thans nog niet ingaan, omdat eerst voormelde inlichtingen noodzakelijk zijn.

De Stichting heeft aangevoerd dat in deze procedure rechtsvragen voorliggen, die aan de Hoge Raad moeten worden voorgelegd, voordat de rechtbank over het geschil tussen partijen zal kunnen beslissen. NN verzet zich tegen het stellen van prejudiciële vragen in dit stadium.

De zaak zal naar de rol worden verwezen voor uitlatingen van partijen over de onder 4.52, 4.73, 4.74, 4.80, 4.81 en 4.84 bedoelde onderwerpen. De Stichting en NN dienen eerst elk een akte te nemen, waarna zij (kruislings) kunnen reageren op de akte van de ander. De rechtbank zal daartoe een ruime termijn bepalen. Partijen kunnen uiteraard in onderling overleg kortere termijnen aanhouden.

De rechtbank zal geen tussentijds hoger beroep tegen dit vonnis openstellen, nu er geen bijzondere omstandigheden zijn gebleken die het toestaan van tussentijds hoger beroep rechtvaardigen. De omstandigheid dat er thans een zaak bij het gerechtshof Den Haag aanhangig is over (deels) dezelfde problematiek als in de onderhavige zaak, vormt geen bijzondere omstandigheid die afwijking van de hoofdregel van artikel 337 Rv rechtvaardigt.

Iedere verdere beslissing wordt aangehouden.