Uitspraken

Het spoedeisend belang is ook in hoger beroep – terecht – niet in geschil.

Het gaat in deze zaak om de vraag of de Gemeente de gronduitgifte voor de Vlijweide Europees had moeten aanbesteden en de aanbesteding terecht heeft ingetrokken. De Combinatie komt aan de hand van zeven grieven op tegen het daarover door de voorzieningenrechter gegeven oordeel. Allereerst heeft de Combinatie onder aanvoering van een aantal argumenten betoogd dat de voorzieningenrechter ten onrechte heeft aangenomen dat sprake is van een overheidsopdracht voor werken. Daarnaast neemt de Combinatie het standpunt in dat de waarde van de opdracht onder de Europese drempelwaarde ligt, zodat geen sprake is van een Europese aanbestedingsplicht (grief 6).

Een groot deel van de grieven ziet op de principiële vraag of sprake is van een overheidsopdracht voor werken in de zin van artikel 1.1 Aanbestedingswet (Aw). Een negatieve beantwoording daarvan betekent dat de opdracht in het geheel niet aanbestedingsplichtig is. Het hof ziet echter aanleiding veronderstellenderwijs uit te gaan van een plicht tot aanbesteding en zal in hoger beroep uitsluitend een oordeel geven over de vraag of de nationale of Europese procedure moest worden gevolgd. Uit het debat volgt immers dat in de opvatting van beide partijen de Gemeente de aanbesteding niet mocht intrekken als er geen verplichting bestond de gronduitgifte Europees aan te besteden en dat – in samenhang hiermee – de Gemeente in dat geval in strijd heeft gehandeld met het transparantiebeginsel. Hiermee zijn de grenzen van de rechtsstrijd, waarbij het hof zich moet aansluiten, bepaald.

Het hof is van oordeel dat de Gemeente niet verplicht was de Europese aanbestedingsprocedure te volgen. Dit oordeel wordt hierna toegelicht.
Deelbare of ondeelbare opdracht?

Artikel 2.12b Aw, dat een implementatie vormt van overweging 11 van de Aanbestedingsrichtlijn 2014/24/EU, heeft betrekking op gemengde opdrachten die zowel onderdelen omvatten waarop deel 2 van de Aanbestedingswet (over overheidsopdrachten) van toepassing is, als onderdelen waarop dat deel niet van toepassing is. Het artikel maakt onderscheid tussen gemengde opdrachten die objectief deelbaar zijn in verschillende onderdelen en opdrachten die dat niet zijn. Als een opdracht objectief gezien deelbaar is in verschillende onderdelen, heeft de aanbestedende dienst de keuze om voor de afzonderlijke onderdelen van die opdracht afzonderlijke opdrachten of één algemene opdracht plaatsen. Van een Europese aanbestedingsplicht is in deze gevallen alleen sprake als het onderdeel van de gemengde opdracht dat als overheidsopdracht moet worden aangemerkt een waarde heeft die boven de Europese aanbestedingsdrempel ligt. Ten tijde van de aanbestedingsprocedure bedroeg deze drempelwaarde € 5.350.000. Over deze uitgangspunten bestaat in hoger beroep geen geschil.

De Memorie van Toelichting bij artikel 2.12a tot en met 2.12c van de Aanbestedingswet sluit hierbij aan en vermeldt dat het enkele feit dat een opdracht door de aanbestedende dienst als ondeelbaar wordt beschouwd onvoldoende is. Uit de overwegingen van de aanbestedende dienst moet duidelijk blijken dat hij de noodzaak van één algemene opdracht per geval heeft beoordeeld op basis van objectieve gronden van technische of economische aard.

De Combinatie stelt zich op het standpunt dat de opdracht betrekking heeft op een gebiedsontwikkeling met een zuiver commercieel deel (de realisatie van de woningen) en een publiek deel (de aanleg van het openbaar gebied). In haar visie zijn deze beide onderdelen van de opdracht objectief deelbaar omdat het mogelijk is de aanleg van het openbaar gebied – dat volgens de Combinatie uit kostenoogpunt het kleinste deel van de opdracht vormt – los te koppelen van de ontwikkeling van de woningen. Ter onderbouwing hiervan heeft zij onder meer gewezen op de Reiswijzer Gebiedsontwikkeling 2019, waarin een voorbeeld is gegeven van een planontwikkeling en opstal- en grondexploitatie. In dit voorbeeld is het deel van de opdracht dat betrekking heeft op de ontwikkeling en exploitatie van de woningbouw niet als aanbestedingsplichtig aangewezen.

De Gemeente onderkent dat bij de ontwikkeling van een woonwijk de realisering van het openbaar gebied doorgaans kan worden losgekoppeld van de woningbouw. Het bijzondere karakter van de gebiedsontwikkeling rechtvaardigt in haar visie echter dat de opdracht in dit geval als ondeelbaar moet worden gekwalificeerd. De Gemeente heeft hiertoe gesteld dat het te ontwikkelen gebied wordt gekenmerkt door de Vlij met haar oevers en dat in de toekomstige woonbuurt een sterke binding met eb en vloed van dit water zal bestaan, waarmee de ontwikkelaar rekening moet houden in het openbaar gebied. Verder moet de ontwikkelaar er onder meer rekening mee houden dat 40% van de bouwlocatie vegetatie en beplanting moet bevatten en dat er verblijfplekken moeten komen met een mix aan schaduw, zon en half-schaduw. Ook moet er een oeverlengte komen met fluctuerende waterstanden. In de woorden van de Gemeente betreft het hier dus één totaalpakket waarin alles binnen de gebiedseigen ontwikkeling nauw op elkaar is afgestemd en met elkaar samenhangt. De Gemeente meent dan ook dat de woningbouw en het openbaar gebied zo nauw met elkaar zijn verweven dat het project slechts als één technisch en economisch geheel kan functioneren.

Naar het oordeel van het hof heeft de Gemeente met de gegeven toelichting en verwijzingen de noodzaak van het aanbesteden van één opdracht onvoldoende met objectieve elementen gestaafd. Zoals gezegd, kunnen deze objectieve elementen zowel van technische als van economische aard zijn. In een geval als dit, waarin de aanbesteding betrekking heeft op een gronduitgifte en de opdracht in de kern bestaat uit de bouw van woningen en de aanleg van een openbaar gebied, wordt de (on)deelbaarheid van de opdracht in grote mate bepaald door de economische en technische functies van de verschillende onderdelen daarvan. Daarbij gaat het er bijvoorbeeld om of de onderdelen (het private en publieke deel) eenzelfde of juist verschillende economische en technische functie hebben. Wat betreft het technische aspect, kan ook van belang zijn of de verschillende onderdelen uit technisch oogpunt noodzakelijkerwijs onderling afhankelijk zijn (vergelijk HvJ 5 oktober 200, C-16/98).

De Gemeente heeft onvoldoende duidelijk gesteld (en gemaakt) dat de woningbouw en het openbaar gebied dezelfde economische functie hebben of dat anderszins sprake is van een zodanige economische verwevenheid dat voor de realisering daarvan één enkele opdracht noodzakelijk was. Het ontwikkelen van de woningen is een zuiver private aangelegenheid; de ontwikkelaar koopt grond van de Gemeente, bouwt daarop en verkoopt of verhuurt de woningen voor eigen rekening en risico. Alleen het openbaar gebied wordt aan de Gemeente teruggeleverd. Dit betekent niet alleen dat de beide onderdelen van het projectgebied een verschillende economische functie hebben, maar ook dat het economisch belang van de Gemeente beperkt blijft tot het openbaar gebied.

Het hof komt tot dezelfde conclusie ten aanzien van de gestelde technische samenhang. De stellingen van de Gemeente met betrekking tot de verwevenheid tussen de woningbouw en het openbaar gebied zijn te weinig concreet voor de conclusie dat deze onderdelen in technisch opzicht vergelijkbaar zijn of onderling zozeer afhankelijk dat sprake is van een ondeelbare opdracht. De Gemeente heeft slechts in algemene bewoordingen de samenhang en de vereiste afstemming tussen het openbaar gebied en de woningbouw benadrukt. Daarmee kon zij niet volstaan. Gegeven het feit dat de opdracht een gebiedsontwikkeling betreft en zich daarom – anders dan het in overweging 11 bij de Aanbestedingsrichtlijn genoemde voorbeeld van de realisering van een enkel gebouw met verschillende functies – in beginsel goed leent voor een feitelijke splitsing, is het bijzondere ecologische karakter van het gebied niet van voldoende gewicht om te kunnen oordelen dat, zoals de gemeente heeft aangenomen, de beide onderdelen van de opdracht objectief gezien technisch ondeelbaar zijn. Ook de omstandigheid dat de ontwikkelaar de inrichting van het private deel moet afstemmen op het openbaar gebied en de specifieke kenmerken daarvan wil niet zeggen dat daarom sprake is van een technische verwevenheid van beide onderdelen.

Het lijkt erop dat het hier eerder gaat om een (door ecologische overwegingen ingegeven) wens dan om een noodzaak om de ontwikkeling van het project Vlijweide in handen van één ontwikkelaar te geven. De conclusie is dan ook dat de Gemeente onvoldoende duidelijk heeft gemaakt dat het onmogelijk is om afzonderlijke opdrachten te geven voor de ontwikkeling van het private en het publieke deel. Het hof deelt dus het standpunt van de Combinatie dat sprake is van een deelbare opdracht.
Aanbestedingsdrempel

Het komt er daarom op aan of het publieke deel van de opdracht, de realisering van het openbaar gebied, de Europese aanbestedingsdrempel van € 5.350.000 overstijgt. Alleen in dat geval moet de Gemeente de opdracht Europees aanbesteden.

Met betrekking tot de waarde van de realisering van het openbaar gebied heeft de Combinatie gesteld dat dit deel van de opdracht ver onder de Europese Aanbestedingsdrempel van € 5.350.000 blijft. Ter onderbouwing hiervan heeft zij verwezen naar Bijlage E3 ("Akkoord Vast grondbod en residuele grondwaardeberekening"), overgelegd als productie 6 bij de Memorie van Grieven. In dit overzicht heeft de Combinatie de raming van kosten en baten opgesomd die volgens haar leiden tot de residuele waarde van de grond. Volgens dit overzicht belopen de totale kosten voor de sloop, sanering en aanleg van het gebied € 5.270.851. Het grootste deel daarvan heeft volgens de Combinatie betrekking op de kosten die worden gemaakt ten behoeve van de woningbouw. Tijdens de mondelinge behandeling in hoger beroep heeft de Combinatie deze stelling aan de hand van een meer concrete berekening nader toegelicht.

Hiertegenover heeft de Gemeente zich beperkt tot het standpunt dat ook voor de raming van de waarde van de opdracht moet worden uitgegaan van een ondeelbare opdracht en dus van het integrale project, waarbij bovendien de opbrengst van de woningen moet worden betrokken. Dat leidt volgens de Gemeente tot een waarde van € 6.300.000, een bedrag dat de drempelwaarde overstijgt. Uit het voorgaande volgt dat dit standpunt moet worden verworpen. Bij gebrek aan een subsidiair standpunt, waartoe de Gemeente tijdens de mondelinge behandeling in hoger beroep uitdrukkelijk is uitgenodigd, neemt het hof als onvoldoende weersproken aan dat de waarde van het publieke deel van de opdracht de Europese aanbestedingsdrempel niet overstijgt.

De conclusie is dat het hoger beroep slaagt. De Gemeente heeft op onjuiste gronden de aanbesteding ingetrokken. De vraag of sprake is van een overheidsopdracht voor werken kan verder onbeantwoord blijven.

Het bestreden vonnis zal worden vernietigd. De vordering die ertoe strekt de intrekkingsbeslissing ongedaan te maken en de aanbestedingsprocedure te hervatten en de vordering tot het verbod van een nieuwe aanbestedingsprocedure zullen alsnog worden toegewezen. De vordering tot het definitief gunnen van de gronduitgifte en tot het aangaan van de benodigde overeenkomsten zal gelet op het door de Gemeente daartegen gevoerde verweer (onder 94 van de Memorie van Antwoord) worden afgewezen. De door de Gemeente genoemde kort gedingen, ingesteld door de andere inschrijvers en aangehouden in afwachting van de uitkomst van dit kort geding, zijn immers aangevangen op het moment dat enkel sprake was van een voornemen tot gunning.

Het hof zal de Gemeente als de in het ongelijk gestelde partij veroordelen in de proceskosten in beide instanties.