Uitspraken

Het verloop van de procedure blijkt uit:

• -

  de dagvaarding van RCJ van 4 oktober 2021, met producties,

• -

  de rolbeslissing van 24 november 2021 en de daarin vermelde brieven,

• -

  de dagvaarding van CCC van 31 maart 2022, met producties,

• -

  de dagvaarding van ASC van 1 april 2022, met producties,

• -

  het tussenvonnis van 19 oktober 2022 (en de daarin genoemde stukken), waarbij een mondelinge behandeling is bepaald,

• -

  de akte uitlating ten behoeve van regiezitting van RCJ,

• -

  de akte uitlating tijdigheid dagvaarding van ASC,

• -

  de akte uitlating tijdigheid dagvaarding van CCC, met producties,

• -

  de akte inlichtingen ten behoeve van regiezitting van Apple c.s.,

• -

  de rolbeslissing van 15 februari 2023 en de daarin genoemde stukken,

• -

  het proces-verbaal van de mondelinge behandeling van 24 maart 2023 en de daarin genoemde stukken,

• -

  de brief van 4 mei 2023 zijdens Apple c.s. met opmerkingen bij het proces-verbaal,

• -

  de brief van 8 mei 2023 zijdens CCC met opmerkingen bij het proces-verbaal.

Ten slotte is vonnis over de drie in deze fase aan de orde zijnde onderwerpen: de tijdigheid van de dagvaarding van CCC, de rechtsmacht van deze rechtbank en welke wetgeving van collectieve actie van toepassing is, nader bepaald op heden.

Deze zaak is een zogeheten collectieve actie. Daarin wil elk van de drie eisende stichtingen (RCJ, CCC en ASC) als belangenbehartiger opkomen voor gebruikers van softwareapplicaties die werken op een besturingssysteem (operating system) van Apple (iOS-apps of apps) die zij hebben gekocht in de App Store van Apple. RCJ komt daarnaast ook op voor ontwikkelaars (niet zijnde Apple) van verkochte iOS-apps. Dat zijn personen of bedrijven die iOS-apps hebben ontwikkeld die via de App Store zijn verkocht. Het gaat dus niet om gratis iOS-apps.

Volgens de stichtingen heeft Apple een dominante positie op de markt voor distributie van iOS-apps, omdat gebruikers (en ontwikkelaars) van iOS-apps voor iPhone, iPad en iPod Touch zijn aangewezen op de App Store. Volgens de stichtingen heeft Apple misbruik van haar machtspositie gemaakt, onder meer door een te hoge provisie in rekening te brengen voor aankopen in de App Store. Volgens RCJ heeft Apple daarnaast aan verboden verticale prijsbinding gedaan.

In deze eerste fase van de procedure gaat het nog niet om een inhoudelijke beoordeling van de verwijten die de stichtingen aan Apple maken. Eerst moet de rechtbank beslissen over een aantal procedurele vragen. Dat gaat dan in deze eerste fase om de volgende drie vragen:

- Heeft CCC haar dagvaarding op tijd uitgebracht?

- Heeft deze rechtbank rechtsmacht in deze internationale zaak om op de door de stichtingen ingestelde vorderingen te beslissen?

- Is het oude of het nieuwe collectieve actierecht van toepassing?

In dit vonnis komt de rechtbank tot het oordeel dat één van de drie stichtingen, te weten CCC, niet ontvankelijk is. De rechtbank komt verder tot het oordeel dat zij nog geen beslissing kan geven over haar bevoegdheid in deze internationale zaak en dat zij daarover prejudiciële vragen gaat stellen aan het Hof van Justitie van de Europese Unie (HvJEU).

Alle gedaagden maken deel uit van het Apple-concern. Apple is een wereldwijd opererende onderneming die onder meer computers, telefoons en iOS-apps ontwerpt, produceert en verkoopt.

Apple Inc. is de in de Verenigde Staten van Amerika gevestigde moedermaatschappij en staat aan het hoofd van het Apple-concern. De overige gedaagden zijn (indirecte) dochterondernemingen van Apple Inc.

Apple is de producent van een reeks draagbare apparaten, zoals de iPhone, iPad en iPod Touch (hierna gezamenlijk aangeduid als Apple-apparaten of iOS-apparaten) waarop iOS-apps kunnen worden geïnstalleerd. Deze apparaten draaien op het door Apple ontworpen iOS-besturingssysteem (hierna: iOS). Voor de iPad heeft Apple vanaf 2019 een specifieke versie van iOS uitgebracht (iPadOS genaamd). In dit vonnis wordt onder iOS ook verstaan iPadOS.

iOS is voorgeïnstalleerd op Apple-apparaten en wordt periodiek geüpdatet.

De App Store is een door Apple ontwikkeld en beheerd online verkoopplatform van iOS-apps dat sinds 10 juli 2008 bestaat. Sinds 2009 is de App Store standaard geïnstalleerd op Apple-apparaten met nieuwe versies van iOS. In de App Store worden gratis apps aangeboden en apps waarvoor dient te worden betaald door de gebruiker. In sommige apps zijn (digitale) in-app producten beschikbaar. Een in-app product is een functie, dienst of product dat binnen een app kan worden ontgrendeld of gekocht, zoals abonnementen, speluitbreidingen en andere digitale producten. Betalingen in de App Store (voor betaalde apps of betaalde in-app producten) verlopen in beginsel via het in 2009 geïntroduceerde App Store betalingssysteem van Apple (door RCJ aangeduid als IAP(-mechanisme) en door ASC aangeduid als ASPPS; hierna aan te duiden als IAP).

Na de introductie van de App Store kunnen op Apple-apparaten slechts apps worden gebruikt die beschikbaar zijn gesteld in de App Store. De apps die van andere bronnen worden gedownload werken niet, althans minder goed.

Gebruikers van Apple-apparaten dienen voor het gebruik van de App Store een gebruikersprofiel (Apple ID) aan te maken. Voor gebruikers in de Europese Unie (EU) worden de gegevens van de Apple ID opgeslagen, beheerd en verwerkt door Apple Ierland.

Op het gebruik van de App Store en aankopen die daarin worden gedaan, zijn de algemene voorwaarden Apple mediadiensten van Apple van toepassing. Daaruit blijkt dat voor Europese gebruikers, indien zij een aankoop in de App Store doen, Apple Ierland optreedt als vertegenwoordiger van de leverancier van de app. In de algemene voorwaarden Apple mediadiensten is verder een forum- en rechtskeuze opgenomen. In de Nederlandse versie luidt die:

Het aanbod van iOS-apps in de App Store kan per land verschillen. De App Store heeft een storefront die op basis van de instellingen van de gebruiker wordt gebruikt en country specific is. Wanneer een Nederlandse gebruiker met een Apple ID die het land/regio als Nederland specificeert, de App Store opent, gaat hij of zij standaard naar de Nederlandse storefront (hierna: Nederlandse App Store). Een gebruiker kan in theorie deze storefront handmatig veranderen naar een buitenlandse versie, maar daartoe moeten meerdere stappen worden gezet, waaronder het opzeggen van abonnementen op apps.

De iOS-apps in de App Store kunnen door Apple zijn ontwikkeld (native apps) of door derden. Op de Apple-apparaten wordt standaard een aantal native apps geïnstalleerd. Waar hierna over apps of iOS-apps wordt gesproken, worden uitsluitend de door derden ontwikkelde apps bedoeld. Die derden zullen ontwikkelaars worden genoemd. Voor deze ontwikkelaars biedt de App Store de (enige) mogelijkheid om hun iOS-apps aan te bieden aan gebruikers. Daartoe sluiten zij een overeenkomst (Developer Program Licence Agreement of DPLA) met Apple Inc. De ontwikkelaar van een app is een jaarlijkse fee van USD 99,00 verschuldigd voor deelname aan Apple’s Developer Program.

De kosten voor een betaalde app of een in-app product betaalt de gebruiker aan Apple. Het betaalde bedrag keert Apple vervolgens onder aftrek van provisie (ook wel: commissie) uit aan de ontwikkelaar. Die provisie bedraagt – behoudens een aantal uitzonderingen – 30% over wat de gebruiker betaald heeft voor de iOS-apps en in-app producten.

Naar aanleiding van de marktstudie is ACM een onderzoek gestart naar de vraag of Apple misbruik maakt van de positie die zij heeft verworven met de App Store. De ACM onderzoekt de voorwaarden die Apple hanteert voor de App Store voor ontwikkelaars die apps aanbieden die niet met apps van Apple concurreren, in het bijzonder op het gebied van online dating in Nederland.

De Europese Commissie (EC) is op 16 juni 2020 ook een onderzoek gestart naar de mogelijke schending van het EU-mededingingsrecht door Apple. De EC onderzoekt of Apple belemmeringen opwerpt voor apps die wél direct concurreren met apps van Apple, zoals muziekstreamingapps.

De ACM heeft in een besluit van 24 augustus 2021 een last onder dwangsom opgelegd aan Apple wegens misbruik van haar machtspositie, bestaande uit het opleggen van onredelijke voorwaarden aan datingapp-aanbieders.

In een persbericht van de EC van 30 april 2021 staat dat de voorlopige bevindingen van de EC zijn dat Apple de mededinging heeft verstoord op de markt voor muziekstreamingapps en dat Apple haar dominante positie op die markt heeft misbruikt in de App Store. De voorlopige bevindingen van de EC hebben geresulteerd in een zogeheten Statement of Objections van de EC, waarop Apple kan reageren.

RCJ is opgericht op 10 mei 2021.

Artikel 2.1. van haar statuten luidt als volgt:

In de statuten van RCJ staat dat onder ‘Frauduleus of concurrentieverstorend gedrag’ en ‘Gedupeerden’ wordt verstaan:

ASC is opgericht op 27 oktober 2021.

Artikel 3.1 van haar statuten luidt als volgt:

In de statuten van ASC staat dat de begrippen ‘Claims’ en ‘Gebruikers’ de volgende betekenis hebben:

CCC is opgericht op 10 maart 2022.

Artikel 2 lid 1 van haar statuten luidt als volgt:

In de statuten van CCC staat dat onder ‘Gedupeerden’ wordt verstaan:

RCJ vordert, samengevat (de volledige vorderingen van RCJ zijn opgenomen in Bijlage 1 van dit vonnis) en uitvoerbaar bij voorraad:

1. dat zij als exclusieve belangenbehartiger op grond van de WAMCA wordt aangewezen;

2. verklaringen voor recht dat Apple Inc. en Apple Ierland ten aanzien van de Nederlandse App Store misbruik van hun machtspositie hebben gemaakt en in strijd met het mededingingsrecht hebben gehandeld, door een provisiebepaling van 30% te hanteren en ook door overige concurrentiebeperkende maatregelen te hanteren;

3. verklaringen voor recht dat Apple Inc. en Apple Ierland onrechtmatig hebben gehandeld jegens gebruikers en ontwikkelaars en dat ontwikkelaars onverschuldigd een te hoge provisie hebben betaald;

4. hoofdelijke veroordeling van Apple Inc. en Apple Ierland tot het betalen van een schadevergoeding aan consumenten en ontwikkelaars en een bedrag uit hoofde van onverschuldigde betaling aan ontwikkelaars, beide nader in deze procedure vast te stellen.

CCC vordert, samengevat (de volledige vorderingen van CCC zijn opgenomen in Bijlage 2 van dit vonnis) en uitvoerbaar bij voorraad:

1. dat zij als exclusieve belangenbehartiger wordt aangewezen;

2. verklaringen voor recht dat Apple c.s. jegens de consumenten in strijd handelen met de artikelen 101 en 102 VWEU en de artikelen 6 en 24 Mw;

3. verklaringen voor recht dat Apple c.s. hoofdelijk aansprakelijk zijn voor de schade die de consumenten hebben geleden en lijden;

4. Apple c.s. te bevelen de onrechtmatige gedragingen te staken, op straffe van een dwangsom;

5. hoofdelijke veroordeling van Apple c.s. tot betaling van de schade van alle consumenten.

ASC vordert, samengevat (de volledige vorderingen van ASC zijn opgenomen in Bijlage 3 van dit vonnis) en uitvoerbaar bij voorraad:

1. dat zij als exclusieve belangenbehartiger wordt aangewezen;

2. verklaringen voor recht dat Apple Inc. en Apple Ierland misbruik van hun machtspositie hebben gemaakt door (i) beperkende voorwaarden op te leggen die de ontwikkelaars van iOS-apps verplichten om iOS-apps uitsluitend via de App Store te distribueren, en vereisen dat aankopen via IAP worden gedaan; en (ii) door excessieve en oneerlijke prijzen in rekening te brengen in de vorm van de commissie;

3. verklaringen voor recht dat Apple Inc. en Apple Ierland onrechtmatig hebben gehandeld jegens de gebruikers;

4. Apple Inc. en Apple Ierland hoofdelijk te veroordelen tot betaling van een schadevergoeding.

Apple c.s. heeft inhoudelijk nog niet van antwoord gediend, maar heeft zich al wel in algemene zin op het standpunt gesteld dat de verwijten van RCJ, CCC en ASC onterecht zijn. Op de standpunten van Apple c.s. over de onderwerpen die in deze fase van de procedure aan de orde zijn, wordt hierna, voor zover van belang, ingegaan.

RCJ heeft als eerste een dagvaarding uitgebracht waarin een collectieve vordering tegen Apple is ingesteld. Gelet op het bepaalde in artikel 1018d Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering (Rv) moet de rechtbank (ambtshalve) beoordelen of ASC en CCC hun dagvaardingen tijdig hebben uitgebracht ten opzichte van de eerder door RCJ uitgebrachte dagvaarding.

Artikel 1018d Rv luidt als volgt, voor zover van belang:

1. Binnen drie maanden na de aantekening in het register als bedoeld in artikel 1018c, tweede lid, kan een rechtspersoon als bedoeld in artikel 305a van Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek een collectieve vordering instellen voor dezelfde gebeurtenis of gebeurtenissen als waarop de collectieve vordering bedoeld in artikel 1018c, eerste lid, betrekking heeft, over gelijksoortige feitelijke en rechtsvragen, onder vermelding van de aantekening. De collectieve vordering wordt ingesteld bij dezelfde rechtbank als waar de eerder in het register aangetekende collectieve vordering is ingesteld. Artikel 1018c, eerste lid, is van toepassing.

2. De rechter kan de in het vorige lid bedoelde termijn met maximaal drie maanden verlengen indien binnen een maand na de aantekening een rechtspersoon als bedoeld in artikel 305a van Boek 3 van het Burgerlijk Wetboek ter griffie heeft laten aantekenen dat hij een collectieve vordering wil instellen voor dezelfde gebeurtenis of gebeurtenissen als waarop de collectieve vordering bedoeld in artikel 1018c, eerste lid, betrekking heeft, onder vermelding van de aantekening in het register, maar dat de termijn van drie maanden niet volstaat.

3. Voor de toepassing van het eerste Boek worden de overeenkomstig dit artikel ingestelde collectieve vorderingen na inschrijving op de rol gezamenlijk behandeld als een zaak. (…)

In de wetsgeschiedenis1 is over de mogelijkheid tot verlenging onder meer het volgende opgenomen:

RCJ heeft haar dagvaarding op 4 oktober 2021 uitgebracht. Daarin heeft RCJ gesteld dat de gebeurtenissen waarop haar vorderingen betrekking hebben, worden bestreken door de WAMCA. Deze dagvaarding is diezelfde dag in het centraal register voor collectieve vorderingen aangetekend onder de naam “Collectieve vordering tegen Apple” 2. Deze aantekening in het centraal register is vereist op grond van artikel 1018c lid 2 Rv.

Uit de toepassing van artikel 1018d lid 1 Rv volgt dat de termijn voor andere belangenbehartigers om een collectieve vordering in te stellen op grond van dezelfde gebeurtenis(sen) als waarop de collectieve vordering van RCJ betrekking heeft, eindigde op 4 januari 2022.

ASC heeft op 1 november 2021 de rechtbank verzocht de in artikel 1018d lid 1 Rv genoemde termijn van drie maanden te verlengen met drie maanden. Bij rolbeslissing van 24 november 2021 heeft de rechtbank, nadat RCJ, Apple Inc. en Apple Ierland zich over het verzoek van ASC hebben kunnen uitlaten, de in artikel 1018d lid 1 Rv bedoelde termijn van drie maanden met drie maanden verlengd tot 4 april 2022. Uit rechtsoverweging 3.9 van die rolbeslissing volgt dat dit uitstel is verleend aan ASC op grond van door haar gestelde feiten en omstandigheden over de juridische en feitelijke complexiteit van de materie van de (beoogde) collectieve vordering.

ASC heeft op 1 april 2022 haar dagvaarding tegen Apple Inc. en Apple Ierland uitgebracht en deze laten aantekenen in het centraal register bij de “Collectieve vordering tegen Apple”. Tussen partijen bestaat er – terecht – geen discussie over dat ASC haar dagvaarding binnen de verlengde termijn en dus tijdig heeft uitgebracht en dat ASC in zoverre ontvankelijk is.

CCC heeft op 31 maart 2022 haar dagvaarding uitgebracht. Ook deze dagvaarding is op 1 april 2022 aangetekend in het centraal register bij de “Collectieve vordering tegen Apple”. CCC heeft, behalve Apple Inc. en Apple Ierland, ook vier andere entiteiten van het Apple-concern gedagvaard (gedaagden 3 t/m 6).

De omstandigheid dat CCC zelf geen verlenging van de in artikel 1018d lid 1 Rv bedoelde termijn heeft gevraagd, roept de vraag op of CCC haar dagvaarding tijdig heeft uitgebracht. De rechtbank heeft partijen in de gelegenheid gesteld zich hierover uit te laten.

CCC heeft zich op het standpunt gesteld dat haar dagvaarding tijdig is uitgebracht. Daartoe heeft zij, kort gezegd, het volgende aangevoerd:

• -

  De termijn van artikel 1018d lid 1 Rv is niet aangevangen met de door RCJ ingestelde vorderingen, omdat RCJ als belangenorganisatie niet ontvankelijk is. Zo voldoet RCJ niet aan de (waarborg- en representativiteit)eisen die artikel 3:305a lid 1 en 2 BW stelt aan een belangenorganisatie.

• -

  De termijn van artikel 1018d lid 1 Rv is niet van toepassing voor de vorderingen van CCC, omdat de vorderingen van CCC betrekking hebben op andere gebeurtenissen en over andere feitelijke en rechtsvragen gaan dan de vorderingen van RCJ. CCC en RCJ vertegenwoordigen verschillende achterbannen – namelijk wat CCC betreft ook Europese consumenten buiten Nederland – en CCC heeft deels ook andere partijen gedagvaard dan RCJ. Verder zijn de vorderingen van CCC en de grondslagen daarvan anders dan die van RCJ. In dit verband beroept CCC zich ook op het recht op effectieve en efficiënte rechtsbescherming zoals neergelegd in onder meer artikel 47 Handvest EU. Doordat RCJ zegt primair op te komen voor ontwikkelaars, blokkeert zij in feite de vorderingen van consumenten en wordt consumenten de toegang tot de rechter verhinderd.

• -

  Een termijnverlenging als bedoeld in artikel 1018d lid 2 Rv heeft algemene werking, zodat het aan ASC verleende uitstel ook geldt voor andere belangenorganisaties zoals CCC. Verwezen wordt naar de Memorie van Toelichting bij artikel 1018d Rv. CCC heeft erop vertrouwd dat de verlengde termijn ook voor haar gold. Wanneer een termijn eenmaal is verlengd, is er geen reden om niet ook andere belangenorganisaties toe te laten. Geen van partijen wordt in haar belangen geschaad als ook andere belangenorganisaties van een verlengde termijn gebruik kunnen maken. Een restrictieve interpretatie van de werking van een termijnverlenging past verder niet in de deformaliseringstendens van het procesrecht.

Subsidiair verzoekt CCC de rechtbank om prejudiciële vragen te stellen aan de Hoge Raad over de aanvang van de driemaandentermijn en voor wie een verlenging van die termijn geldt.

RCJ heeft in overweging gegeven eerst te beslissen over de rechtsmacht en het toepasselijke actierecht en pas daarna te beoordelen of CCC onder het dan geldende actierecht tijdig haar dagvaarding heeft uitgebracht. Voor zover eerst over de tijdigheid van de dagvaarding van CCC wordt geoordeeld, stelt RCJ zich op het standpunt dat CCC niet ontvankelijk moet worden verklaard, omdat CCC niet zelf om een verlenging van de termijn heeft verzocht. CCC was gedurende de oorspronkelijke driemaandentermijn overigens ook nog niet opgericht. Daarbij verwijst RCJ naar een vergelijkbare beslissing van deze rechtbank van 22 juni 2022 in een andere zaak3. Verder betwist RCJ dat zíj niet ontvankelijk zou zijn. Daartoe voert RCJ aan dat de wet als enige initiële ontvankelijkheideis stelt dat zij haar dagvaarding tijdig inschrijft in het centraal register. Daar heeft RCJ aan voldaan. Haar ontvankelijkheid als belangenorganisatie op de voet van artikel 3:305a BW wordt pas in een latere fase van de procedure beoordeeld en die beoordeling heeft geen invloed op de aanvang van de termijn van artikel 1018d lid 1 Rv, aldus RCJ.

ASC heeft zich op het standpunt gesteld dat CCC niet ontvankelijk moet worden verklaard, omdat CCC haar dagvaarding niet binnen de initiële driemaandentermijn heeft uitgebracht, CCC geen termijnverlenging heeft gevraagd en zij niet kan meeliften met de door ASC verkregen termijnverlenging. ASC heeft daartoe grotendeels dezelfde argumenten naar voren gebracht als RCJ.

Volgens Apple c.s. moet eerst en vooraf worden beslist over de tijdigheid van de door CCC uitgebrachte dagvaarding. Apple c.s. heeft zich, net als ASC en RCJ, op het standpunt gesteld dat CCC niet ontvankelijk moet worden verklaard. Daartoe heeft zij grotendeels dezelfde argumenten naar voren gebracht als RCJ en ASC.

De rechtbank is van oordeel dat over de tijdigheid van de door CCC uitgebrachte dagvaarding kan worden beslist zonder dat eerst wordt beoordeeld welk actierecht op de collectieve vorderingen van de stichtingen van toepassing is en zonder dat wordt beoordeeld of elke stichting aan de (inhoudelijke) ontvankelijkheidsvoorwaarden uit artikel 3:305a BW voldoet. Daartoe is het volgende redengevend.

De vraag naar de positie van CCC dient te worden beantwoord aan de hand van de procesrechtelijke regels van de WAMCA (titel 14A van Boek III Rv). RCJ heeft immers de WAMCA-ingang gekozen door een dagvaarding op de voet van artikel 1018c Rv uit te brengen. CCC is RCJ daarin gevolgd. Deze keuze bepaalt in beginsel het voor de ingang van de procedure geldende regime. Met de WAMCA is immers een gedetailleerd procesrechtelijk systeem ingevoerd, gericht op collectieve afdoening, waarbij uit de kring van belangenorganisaties in beginsel een exclusieve belangenbehartiger wordt aangewezen. Daarvoor is een centraal register voor collectieve vorderingen in het leven geroepen en gelden bijzondere procedureregels met korte termijnen waarbinnen (relatief) snel duidelijk wordt wie betrokken zijn in de procedure en wat hun procesrechtelijke positie wordt. Als een belangenorganisatie zoals RCJ besluit een dagvaarding uit te brengen op de voet van de WAMCA en die overeenkomstig artikel 1018c lid 2 Rv aantekent in het centraal register, brengt dit ook mee dat (vooralsnog) de bijzondere procedure van de WAMCA gevolgd moet worden. Aan het voorgaande doet niet af het antwoord op de vraag of uiteindelijk de WAMCA op de in geding zijnde collectieve vorderingen daadwerkelijk van toepassing is of dat de vorderingen beoordeeld moeten worden op basis van artikel 3:305a (oud) BW. Uit de systematiek van de wet en de keuze van partijen om een procedure op grond van de WAMCA in te stellen, volgt namelijk dat voor de fase van het aanhangig maken van de collectieve vorderingen moet worden uitgegaan van de toepasselijkheid van onder meer de artikelen 1018c en 1018d Rv.

Verder is de rechtbank van oordeel dat voor de aanvang van de termijn van artikel 1018d lid 1 Rv niet is vereist dat eerst wordt vastgesteld dat RCJ aan de in artikel 3:305a BW gestelde (inhoudelijke) ontvankelijkheidsvoorwaarden voldoet. Uit artikel 1018d lid 1 Rv volgt namelijk dat de daar genoemde termijn van drie maanden begint te lopen na aantekening van de eerste dagvaarding in het centraal register. Verder is in artikel 1018c lid 2 Rv bepaald dat alleen het niet tijdig indienen van de dagvaarding ter griffie en het niet tijdig aantekenen van de dagvaarding in het centraal register leidt tot het aanstonds niet ontvankelijk verklaren van de eisende partij. Andere gronden zijn daar niet genoemd. In navolging hiervan bepaalt artikel 1018c lid 3 Rv bovendien dat – behalve in het geval de eisende partij aanstonds niet ontvankelijk wordt verklaard overeenkomstig artikel 1018c lid 2 Rv – de zaak wordt aangehouden totdat een termijn van drie maanden na aantekening in het centraal register is verstreken. Het voorgaande betekent dat met het uitbrengen van de dagvaarding door RCJ, de (tijdige) aanlevering daarvan bij de griffie van de rechtbank en de (tijdige) aantekening van de dagvaarding in het centraal register de termijn van artikel 1018d lid 1 Rv is aangevangen. Uit de systematiek van de wet volgt daarmee ook dat de vraag of RCJ voldoet aan de ontvankelijkheidsvoorwaarden van artikel 3:305a BW pas later in de procedure aan de orde komt. De uitkomst van die latere beoordeling heeft geen invloed op de start van de in artikel 1018d lid 1 Rv bedoelde termijn bij aanvang van de procedure. Een andere benadering zou overigens ook tot een voor de praktijk onwerkbaar resultaat leiden.

Vervolgens moet worden beoordeeld of CCC collectieve vorderingen heeft ingesteld voor dezelfde gebeurtenis(sen) en over gelijksoortige feitelijke en rechtsvragen als waarop de collectieve vorderingen van RCJ betrekking hebben. Naar het oordeel van de rechtbank is dat het geval. De verschillen in achterban, in gedaagde partijen en in een gering deel van de (grondslagen van de) vorderingen, waarop RCJ heeft gewezen, zijn van onvoldoende betekenis. Die verschillen nemen niet weg dat de gestelde gebeurtenis(sen) waarop de collectieve vorderingen van RCJ en CCC betrekking hebben en de daarmee gemoeide feitelijke en rechtsvragen in wezen hetzelfde zijn. Dit blijkt ook wel uit het feit dat CCC in haar dagvaarding heeft verwezen naar de door RCJ aanhangig gemaakte zaak en dat CCC haar vorderingen heeft gegrond op dezelfde feiten als door RCJ gesteld.

Verder is de rechtbank van oordeel dat een termijnverlenging als bedoeld in artikel 1018d lid 2 Rv geen algemene werking heeft, zodat het aan ASC verleende uitstel niet eveneens geldt voor andere belangenorganisaties, zoals CCC. Daartoe is het volgende redengevend.

Zodra een belangenorganisatie een dagvaarding op de voet van artikel 1018c lid 2 Rv inschrijft in het centraal register, dwingt de driemaandentermijn van artikel 1018d lid 1 Rv andere potentiële belangenorganisaties tot actie. Zij dienen in beginsel binnen die termijn te dagvaarden. Als die termijn niet volstaat, kunnen zij op de voet van artikel 1018d lid 2 Rv binnen één maand na de inschrijving verzoeken om verlenging. Die verlenging is niet vanzelfsprekend. De rechter beslist op basis van de aangevoerde argumenten van de reeds verschenen partijen (in dit geval de belangenorganisatie die om termijnverlenging verzoekt, de eerste belangenorganisatie en de gedaagden). De rechter heeft, gelet op het woord “kan” in artikel 1018d lid 2 Rv, een discretionaire bevoegdheid. Het gaat dus om een beslissing op verzoek van een specifieke partij tot het al dan niet verlengen van de termijn, die wordt genomen op grond van de dan bekende feiten en omstandigheden. Bij dit wettelijk systeem past niet dat (ook) een ten tijde van de beslissing nog niet in de procedure bekende (en in dit geval zelfs nog niet bestaande) belangenorganisatie zou mogen dagvaarden binnen de ten behoeve van een andere belangenorganisatie op de voet van artikel 1018d lid 2 Rv verlengde termijn. Die belangenorganisatie zou daarmee buiten elke rechterlijke toetsing om een verlengde termijn in de schoot geworpen krijgen. Daarmee zou bovendien afbreuk worden gedaan aan de in de WAMCA en de wetsgeschiedenis neergelegde gedachte dat binnen drie maanden na de aantekening in het centraal register bekend is welke andere belangenorganisaties hebben gedagvaard dan wel om een termijnverlenging hebben verzocht en dat na uiterlijk zes maanden bekend is welke van die laatste belangenorganisaties ook daadwerkelijk gedagvaard hebben.

Uit de wetgeschiedenis kan, anders dan CCC heeft betoogd, niet worden opgemaakt dat het de uitdrukkelijke bedoeling van de wetgever is geweest om algemene werking aan een termijnverlenging toe te kennen. CCC heeft een beroep gedaan op de Memorie van Toelichting (zie r.o. 5.3). CCC verwijst naar de daarin gebruikte bewoordingen dat als ‘een belangenorganisatie’ – in dit geval ASC – zich heeft gemeld, ‘na uiterlijk zes maanden na de aantekening duidelijk [is] welke andere belangenorganisaties voor dezelfde gebeurtenis een collectieve vordering hebben ingesteld’ en dat ‘er in elk geval één andere collectieve vordering is ingediend, namelijk die van de belangenorganisatie die om verlenging van de drie maanden termijn heeft verzocht’. CCC duidt met name op het gebruik van enkelvoud en meervoud in deze passages.

Naar het oordeel van de rechtbank kan uit deze letterlijke lezing niet de gevolgtrekking worden gemaakt dat in tegenstelling tot de hiervoor onder r.o. 5.19 gegeven motivering de verlengde termijn algemene werking heeft. De rechtbank begrijpt uit de aangehaalde bewoordingen slechts dat de wetgever opmerkt dat het mogelijk is dat meerdere belangenorganisaties een vordering kunnen instellen en verder dat in dat geval binnen zes maanden duidelijk is welke andere organisaties tevens een vordering hebben ingesteld. Dat zij alle kunnen meeliften op de verlenging die door één andere organisatie is aangevraagd, volgt niet uit de tekst van artikel 1018d lid 2 Rv. Voorts vermeldt de wetgeschiedenis dat een belangenorganisatie zich kan melden omdat hij een collectieve vordering wil instellen, maar dat de termijn van drie maanden voor hem niet volstaat. Ook daaruit volgt dat de rechter die een verlenging van de termijn geeft, toetst of deze belangenorganisatie een verlengde termijn wordt gegund.

Nu CCC geen verlenging heeft gevraagd, heeft zij haar dagvaarding te laat uitgebracht. Het gevolg daarvan is dat zij niet kan worden ontvangen in deze procedure. Het beroep van CCC op deformalisering en de door haar aangevoerde omstandigheid dat geen van partijen is geschaad door de termijnoverschrijding kunnen CCC niet baten. De termijnen in artikel 1018d Rv zijn ingevoerd mede met het oog op de rechtszekerheid. Met het systeem van de WAMCA verhoudt zich niet dat een uitzondering wordt gemaakt op de naleving van de wettelijke termijnen die gelden voor belangenorganisaties die onderdeel willen worden van een reeds lopende collectieve actie voor eenzelfde gebeurtenis. Van een belemmering van het recht op effectieve en efficiënte rechtsbescherming is, anders dan CCC heeft betoogd, in dit geval evenmin sprake. De in artikel 1018d Rv opgenomen termijnen zijn niet onredelijk kort, zodat niet kan worden gezegd dat door die termijnen de toegang tot de rechter wordt belemmerd.

Ten slotte ziet de rechtbank geen aanleiding tot het stellen van prejudiciële vragen aan de Hoge Raad over de driemaandentermijn van artikel 1018d lid 1 Rv of de reikwijdte van de verlenging van die termijn. Er zijn, behalve de zaak waarin deze rechtbank op 22 juni 2022 al vonnis heeft gewezen, bij de rechtbank geen andere zaken bekend waarin de door CCC aan de orde gestelde vragen spelen. Daarmee is niet voldaan aan de voorwaarde van artikel 392 lid 1 onder a of b Rv, dat beantwoording rechtstreeks van belang moet zijn voor a) een veelheid aan vorderingsrechten die gegrond zijn op dezelfde of soortgelijke feiten en uit dezelfde of soortgelijke samenhangende oorzaken voortkomen, of b) voor de beslechting of beëindiging van talrijke andere uit soortgelijke feiten voortvloeiende geschillen, waarin dezelfde vraag zich voordoet. Anders dan CCC meent, is in dit verband niet van belang dat – naar zij stelt – sprake is van vorderingsrechten van tienduizenden consumenten die zich bij CCC hebben aangesloten. De door CCC opgeworpen vragen zijn van procedurele aard die CCC als belangenorganisatie raken, maar die niet de inhoudelijke beoordeling van de vorderingsrechten van haar achterban betreffen.

Uit al het voorgaande vloeit voort dat CCC niet ontvankelijk moet worden verklaard, omdat zij haar dagvaarding niet binnen de wettelijke termijn van artikel 1018d lid 1 Rv heeft uitgebracht en ook niet om verlenging van die termijn heeft verzocht op de voet van artikel 1018d lid 2 Rv. Dit heeft ook tot gevolg dat gedaagden 3 t/m 6, die uitsluitend door CCC zijn gedagvaard, geen partij (meer) zijn in deze procedure.

De gedaagden Apple Ierland en Apple Inc. zijn niet in Nederland gevestigd. RCJ en ASC komen op voor de belangen van zakelijke en particuliere gebruikers die aankopen hebben gedaan in de Nederlandse App Store. Daarnaast komt RCJ op voor de belangen van ontwikkelaars wereldwijd, ongeacht hun woon- of vestigingsplaats. Aangezien sprake is van internationale aspecten, moet de rechtbank beoordelen of de Nederlandse rechter bevoegd is.

Voor Apple Ierland, die is gevestigd in Ierland, moet de rechtbank haar bevoegdheid beoordelen aan de hand van de Verordening Brussel I bis4, omdat het geschil ten aanzien van Apple Ierland zowel materieel, formeel, als temporeel onder het toepassingsgebied van Brussel I bis valt.

De bevoegdheid van deze rechtbank dient voor Apple Inc., die is gevestigd in de Verenigde Staten van Amerika, bij gebrek aan een toepasselijk verdrag of een toepasselijke verordening, te worden bepaald aan de hand van de commune bevoegdheidsregels in Rv (artikelen 1 tot en met 14 Rv).

De bepalingen van Brussel I bis moeten autonoom worden uitgelegd in het licht van de ontstaansgeschiedenis, de doelstellingen en het systeem van de verordening en de rechtspraak van het HvJEU over Brussel I bis en de voorlopers5 daarvan. De relevante arresten van het HvJEU worden hierna aangeduid bij hun (verkorte) naam met vindplaats in een voetnoot.

RCJ en ASC hebben gesteld dat de Nederlandse rechter bevoegd is van de ten behoeve van gebruikers ingestelde vorderingen tegen Apple Ierland en Apple Inc. kennis te nemen op de volgende twee gronden:

1. het forum van de woonplaats van de consument (artikelen 17 en 18 Brussel I bis);

2. de plaats waar het schadebrengende feit zich voordoet (artikel 7, punt 2, Brussel I bis, respectievelijk artikel 6 Rv).

Daartoe hebben RCJ en ASC het volgende aangevoerd.

Apple Ierland en Apple Inc. hebben zich op het standpunt gesteld dat de Nederlandse rechter onbevoegd is om van de vorderingen van RCJ en ASC kennis te nemen.

De hoofdregel van artikel 4 lid 1 Brussel I bis en artikel 2 Rv is dat de gerechten van de lidstaat waar de woon- of vestigingsplaats van de gedaagde is gelegen, bevoegd zijn over de zaak te oordelen. Zoals onder 6.1 reeds opgemerkt, zijn de gedaagden Apple Inc. en Apple Ierland niet in Nederland gevestigd. Onderzocht moet worden of de Nederlandse rechter op een andere grond rechtsmacht toekomt. Brussel I bis en Rv bevatten geen bijzondere regels voor de rechtsmacht in geval van collectieve acties, zodat de algemene regels van toepassing zijn. Uitgegaan moet worden van de (groepen van) (rechts)personen voor wier belangen de stichting of vereniging stelt op te komen. Dat betekent dat de rechtbank de vraag naar haar rechtsmacht en relatieve bevoegdheid in deze procedure, waarbij RCJ en ASC als eisende partijen optreden, beantwoordt met als uitgangspunt dat de (rechts)personen voor wier belangen RCJ en ASC stellen op te komen, zelf de betreffende rechtsvorderingen tegen de gedaagden zouden hebben ingesteld9, tenzij de aard van de specifieke bevoegdheidsgrond zich daartegen verzet.

De rechtbank zal bij de beoordeling van de ingeroepen bevoegdheidsgronden onderscheid maken of wordt opgekomen voor de belangen van gebruikers (RCJ en ASC) of ontwikkelaars (RCJ). Hierna zal als eerste worden ingegaan op het forum van de consument. Daarop is door RCJ en ASC uitsluitend een beroep gedaan in relatie tot de belangen van gebruikers.

Artikel 18 lid 1 Brussel I bis bepaalt dat de rechtsvordering die door een consument wordt ingesteld, kan worden gebracht voor (onder meer) de gerechten van de lidstaat op het grondgebied waarvan die consument woonplaats heeft, ongeacht de woonplaats van de wederpartij (forum van de consument). Uit artikel 17 Brussel I bis volgt verder dat het daarbij moet gaan om één van de in artikel 17 lid 1 Brussel I bis omschreven consumentenovereenkomsten.

Het toepassingsbereik van artikel 18 lid 1 Brussel I bis strekt zich in afwijking van de hoofdregel – zie het bepaalde in artikel 6 lid 1 Brussel I bis – ook uit tot verweerders die zijn gevestigd buiten de EU. Niet alleen ten aanzien van Apple Ierland, maar ook ten aanzien van Apple Inc. moet dus worden beoordeeld of RCJ en ASC een beroep kunnen doen op het bepaalde in artikel 18 lid 1 Brussel I bis.

De bevoegdheidsregels van de artikelen 17 en 18 Brussel I bis beogen bescherming te bieden aan de consument, die – ten opzichte van een professionele wederpartij – als de economisch zwakkere en juridisch minder ervaren partij wordt beschouwd. Over vergelijkbare bepalingen in de voorlopers van Brussel I bis heeft het HvJEU geoordeeld dat de betreffende bevoegdheidsregels niet mogen worden uitgebreid tot personen die deze bescherming niet nodig hebben10. Het HvJEU heeft verder de volgende aanwijzingen gegeven. De bescherming geldt alleen indien de consument zelf partij is in een rechtsgeding met de professionele wederpartij11. Een partij die in de uitoefening van zijn beroep of bedrijf handelt en optreedt als cessionaris van de rechten van een particulier kan zich niet beroepen op de aan de consument toegekende bescherming12. Ook een vereniging voor consumentenbescherming die een collectieve verbodsvordering ten behoeve van consumenten instelt, kan zich niet op de bijzondere bevoegdheidsregels voor consumenten beroepen13.

In zijn arrest Schrems14 heeft het HvJEU opnieuw overwogen dat de bijzondere bevoegdheidsregels voor consumenten zijn ingegeven door het streven om de consument als de economisch zwakkere en juridisch minder ervaren contractspartij te beschermen. Deze bescherming van de consument is slechts aan de orde voor zover hij persoonlijk eiser of verweerder in een rechtsgeding is. Daarom is het forum van de consument niet van toepassing als de eiser in de procedure niet ook zelf partij is bij de consumentenovereenkomst. Dat is het geval bij cessie. De bijzondere bevoegdheidsregels voor consumenten zijn niet van toepassing indien en voor zover een consument rechten geldend wil maken die aan hem zijn overgedragen door andere consumenten, aldus steeds het HvJEU.

In de door RCJ en ASC aangespannen collectieve actie zijn de consumenten (de particuliere gebruikers) voor wie RCJ en ASC stellen op te komen niet persoonlijk procespartij, maar worden hun belangen behartigd door de stichtingen, die door derden worden gefinancierd. RCJ en ASC zijn ook niet zelf partij bij de overeenkomsten tot het doen van aankopen in de App Store die consumenten zijn aangegaan. Gelet op de rechtspraak van het HvJEU kunnen RCJ en ASC aldus niet gebruik maken van de rechten in de zin van de artikelen 17 en 18 Brussel I bis van de consumenten, wier belangen RCJ en ASC behartigen. Daarom slaagt het beroep van RCJ en ASC op artikelen 17 en 18 Brussel I bis niet.

In artikel 7, aanhef en punt 2, Brussel I bis is bepaald dat ten aanzien van verbintenissen uit onrechtmatige daad een partij die woonplaats heeft op het grondgebied van een lidstaat ook kan worden opgeroepen voor het gerecht van de plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan of zich kan voordoen. Artikel 6 onder e Rv bepaalt, in vergelijkbare zin, dat de Nederlandse rechter rechtsmacht heeft in zaken betreffende verbintenissen uit onrechtmatige daad, indien het schadebrengende feit zich in Nederland heeft voorgedaan of zich kan voordoen.

Het HvJEU heeft in het arrest RH verduidelijkt dat artikel 7, aanhef en punt 2, Brussel I bis niet alleen de rechtsmacht bepaalt, maar in beginsel ook de relatieve bevoegdheid van de rechter.15 Artikel 6 onder e Rv heeft niet een dergelijke dubbelfunctie. Die laatste bepaling wijst uitsluitend de rechtsmacht van de Nederlandse rechter aan. De relatieve bevoegdheid is geregeld in de artikelen 99 en verder Rv.

Het is vaste rechtspraak van het HvJEU dat artikel 7, punt 2, Brussel I bis bevoegdheid van een gerecht schept op zowel de plaats waar de gebeurtenis heeft plaatsgevonden die de oorzaak is van de schade (Handlungsort) als de plaats waar de schade is ingetreden (Erfolgsort), zodat de eiser de keuze heeft de verweerder voor het gerecht van de ene dan wel de andere plaats op te roepen indien deze in verschillende jurisdicties zijn gelegen.16

Aan de vorderingen ten behoeve van de gebruikers leggen RCJ en ASC in de eerste plaats misbruik van machtspositie ten grondslag. Voor de vraag waar in een geval van misbruik van een economische machtspositie als bedoeld in artikel 102 VWEU het Handlungsort kan worden gelokaliseerd, is het arrest flyLAL-Lithuanian Airlines17 (verder flyLAL genoemd) van belang.

In dat arrest (punt 52-53) heeft het HvJEU overwogen dat de schadeveroorzakende gebeurtenis in het geval van misbruik van machtspositie berust op de tenuitvoerlegging van dat misbruik, dat wil zeggen op de handelingen die de onderneming met een machtspositie verricht om dat misbruik in de praktijk te brengen. In het arrest flyLAL ging het daarbij met name om het aanbieden en hanteren van afbraakprijzen op de betrokken markt. Indien het gaat om afzonderlijke gebeurtenissen die deel uitmaken van een gemeenschappelijke strategie en die gebeurtenissen tezamen bijdragen tot het intreden van de gestelde schade, moet worden vastgesteld welke gebeurtenis van bijzonder belang is voor de uitvoering van een dergelijke strategie.

RCJ en ASC hebben zich op het standpunt gesteld dat het Handlungsort in Nederland is gelegen. Daartoe hebben zij het volgende aangevoerd. De verschillende vormen van machtsmisbruik zijn gepleegd in de Nederlandse App Store. De inbreukmakende handelingen van Apple, waaronder het in rekening brengen van excessieve commissies, hebben daarmee in Nederland plaatsgevonden. Dat de marktdefinitie in mededingingsrechtelijke termen wellicht (geografisch) breder is, is in dit verband niet relevant. Dat de App Store in feite een virtueel handelsplatform is, verandert niets aan de omstandigheid dat het misbruik in Nederland ten uitvoer is gelegd. Volgens het arrest eDate Advertising e.a.18 (verder eDate genoemd) zijn meerdere aanknopingspunten voor het vaststellen van rechtsmacht mogelijk, aldus RCJ en ASC.

Apple Ierland en Apple Inc. hebben zich op het standpunt gesteld dat het Handlungsort niet in Nederland kan worden gelokaliseerd. Daartoe betogen zij het volgende. RCJ en ASC verwijten Apple een overtreding van Europese mededingingsregels op een geografische markt die ruimer is dan Nederland. In Amsterdam (en ook in Nederland) heeft zich geen specifieke gebeurtenis voorgedaan die van bijzonder belang is geweest voor de aan Apple verweten inbreuken, aldus Apple Ierland en Apple Inc.

De rechtbank moet vaststellen waar het gestelde misbruik van machtspositie ten uitvoer is gelegd. Als van belang zijnde handelingen zijn in het kader van de beoordeling van rechtsmacht aan te merken het door Apple in stand houden van een App Store die (met de Nederlandse storefront) specifiek gericht is op de Nederlandse markt (de Nederlandse App Store) en het aanbieden van producten in die Nederlandse App Store tegen bepaalde (volgens RCJ en ASC excessieve) prijzen. Daarmee is voor de rechtbank voldoende sprake van de situatie dat (gesteld) misbruik van machtspositie (ook) ten uitvoer is gelegd in Nederland. Daartoe geldt het volgende.

De App Store is een online verkoopplatform. Uit het arrest eDate volgt dat een gelaedeerde een schadevordering voor op internet geplaatste content kan indienen bij onder meer de gerechten (i) van de lidstaat waar de uitgever van die content is gevestigd of het centrum van zijn belangen heeft – in dit geval de vestigingsplaats van Apple Ierland – maar ook (ii) van een lidstaat op het grondgebied waarvan de geplaatste content toegankelijk is of is geweest. Naar analogie heeft bij transacties via de App Store die wordt gevuld door of via Apple Ierland (i) een gerecht in Ierland rechtsmacht, maar ook (ii) de gerechten van lidstaten waar de iOS-apps worden aangeboden en kunnen worden gedownload. Dat in de App Store wereldwijd commissie in rekening wordt gebracht, en dat op die manier uiteindelijk de markt wereldwijd kan zijn beïnvloed, doet er niet aan af dat met de Nederlandse App Store ook sprake is van een Nederlandse markt. Bovendien volgt uit de rechtspraak van HvJEU inzake artikel 101 VWEU (kartelschade) dat als het gaat om schade als gevolg van een inbreuk die de mededinging op een (bijvoorbeeld de gehele EER) markt verstoort, de in artikel 7, punt 2, Brussel I bis bedoelde ‘plaats waar het schadebrengende feit zich heeft voorgedaan’ een individuele lidstaat als onderdeel van die grotere markt kan omvatten19. Anders gezegd: ook als de geografische markt waarop misbruik van machtspositie ten uitvoer wordt gelegd ruimer is dan Nederland, is de rechter in Nederland als onderdeel van die markt bevoegd. Dat het hier niet om kartelschade maar om een gesteld misbruik van een economische machtspositie gaat als bedoeld in artikel 102 VWEU, is onvoldoende reden om tot een andere uitkomst te komen. Het gaat in beide gevallen om schade als gevolg van inbreuk op de mededingingsregels. Tot slot voldoet deze uitkomst ook aan het principe van voorspelbaarheid20: met het inrichten van verschillende storefronts, waaronder een die op de Nederlandse markt is gericht, heeft Apple zich bewust gericht op de Nederlandse markt zodat te voorzien was dat zij voor een rechter aldaar kon worden opgeroepen. De conclusie luidt aldus dat nu de beweerde misbruik van machtspositie ten uitvoer is gelegd in Nederland, een rechter in Nederland bevoegd zou moeten zijn.

Met het vorenstaande is nog niet bepaald welke rechter in Nederland bevoegd is. Nu het om een online platform gaat waarvan de Nederlandse App Store zich op een gehele lidstaat richt, is niet een duidelijk aanknopingspunt voorhanden waarom het geschil meer thuishoort bij de rechter van het ene arrondissement dan de rechter van het andere arrondissement. Daar komt bij dat de Apple-apparaten waarmee de aankopen worden gedaan (waarmee de apps worden gedownload), zich steeds op wisselende locaties kunnen bevinden. Ook dit levert geen bruikbaar aanknopingspunt op. Het aanwijzen van een bevoegde rechter in de lidstaat waar het vermeende misbruik van machtspositie ten uitvoer is gelegd, sluit echter wel aan bij de doelstellingen van nabijheid en voorspelbaarheid van de bevoegdheidsregels: die rechter is immers het best in staat om vorderingen tot schadevergoeding te onderzoeken en de marktdeelnemer (Apple) mag verwachten dat hij in die lidstaat voor de rechter kan worden opgeroepen.21 Aangezien redelijke twijfel bestaat over het antwoord op de vraag of de rechtbank Amsterdam in deze situatie bevoegd is, is de rechtbank voornemens hierover prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU.

Aan de vorderingen ten behoeve van de gebruikers heeft (uitsluitend) RCJ in de tweede plaats een schending van artikel 101 VWEU, het kartelverbod, ten grondslag gelegd. Die schending baseert zij op dezelfde gedragingen als het misbruik van machtspositie. De gedragingen van Apple beperken de mededinging merkbaar. Apple heeft inbreuk gemaakt op het kartelverbod, omdat zij vaste prijscategorieën oplegt aan de ontwikkelaars en daarmee de gebruikers daaraan gebonden zijn. Daarmee is sprake van verticale prijsbinding in de zin van artikel 101 VWEU, aldus RCJ.

Voor de vraag waar in geval van een gestelde schending van artikel 101 VWEU het Handlungsort kan worden gelokaliseerd, zijn de arresten van het HvJEU in CDC Hydrogen Peroxide22 (verder CDC genoemd) en opnieuw flyLAL23van belang. Uit die arresten volgt dat het maken van kartelafspraken een schadeveroorzakende gebeurtenis is en dat de plaats waar de kartelafspraken tot stand zijn gekomen moet worden aangewezen als de plaats van de schadeveroorzakende gebeurtenis. Het HvJEU heeft verder geoordeeld dat als de kartelafspraken niet op één plaats tot stand zijn gekomen een concrete gebeurtenis moet worden aangeduid waarbij of de mededingingsregeling definitief tot stand is gekomen, ofwel een regeling is getroffen die voor zich alleen de schadebrengende gebeurtenis is voor de beweerdelijk toegebrachte schade.

RCJ heeft geen feiten omtrent een dergelijke concrete gebeurtenis gesteld op basis waarvan een Handlungsort ten aanzien van de gebruikers en in relatie tot een schending van het kartelverbod kan worden aangewezen. Dit is ook niet anderszins gebleken. Daarmee moet worden vastgesteld dat de Nederlandse rechter niet op deze grondslag rechtsmacht heeft voor vorderingen ten behoeve van gebruikers op grond van een gestelde schending van artikel 101 VWEU.

Partijen verschillen erover van mening of het Erfolgsort (de plaats waar de schade is ingetreden) voor de gebruikers van wie RCJ en ASC de belangen behartigen in Nederland is gelegen.

In dit verband hebben Apple Ierland en Apple Inc. in de eerste plaats betoogd dat een belangenorganisatie in een collectieve actie geen beroep kan doen op het Erfolgsort van haar achterban. De rechtbank verwerpt dit betoog. Weliswaar moet de plaats van het schadebrengende feit voor elke schadevordering worden bepaald24, ongeacht een eventuele overdracht of bundeling ervan, maar dat hoeft er niet aan in de weg te staan dat in een collectieve procedure wordt vastgesteld wat die plaats is voor de leden van de achterban, voor zover dat nodig is. Uit de arresten ÖFAB25 en CDC26 volgt dat de overdracht van vorderingen niets wijzigt aan de voorwaarden voor bevoegdheid. Dat een organisatie als bedoeld in artikel 3:305a BW (oud) een beroep kan doen op het Erfolgsort van haar statutaire achterban werd evenmin in twijfel getrokken door de A-G bij het HvJEU in zijn conclusie in de zaak Vereniging van Effectenbezitters27; het HvJEU gaat hier in zijn uitspraak28 niet op in.

De plaats van het intreden van de schade is de plaats waar de beweerde schade zich concreet voordoet. Dat begrip kan niet zo ruim worden uitgelegd dat het iedere plaats omvat waar de schadelijke gevolgen voelbaar zijn van een feit dat reeds elders daadwerkelijk ingetreden schade heeft veroorzaakt. Het moet gaan om de aanvankelijke schade, die rechtstreeks het gevolg is van de causale gebeurtenis, en niet om latere schadelijke gevolgen.29

De schade van de gebruikers bestaat volgens RCJ en ASC met name eruit dat de gebruikers te veel hebben betaald voor aankopen in de App Store (zowel apps als in-app producten). Die eventueel te hoge prijs moet naar het oordeel van de rechtbank worden aangemerkt als aanvankelijke en directe schade. Daarmee is sprake van schade als bedoeld in artikel 7, punt 2, Brussel I bis, respectievelijk artikel 6 onder e Rv.30

De aan Apple Ierland en Apple Inc. gemaakte verwijten spitsen zich toe op misbruik van een economische machtspositie (overtreding van artikel 102 VWEU). Daarnaast baseert RCJ zich op schending van artikel 101. Bij het bepalen van het Erfolgsort is dit onderscheid tussen artikelen 101 en 102 VWEU niet van belang, nu het steeds gaat om de plaats waar de schade (als gevolg van de mededingingsbeperkende gedragingen) is ingetreden. Wat hierna volgt, ziet dus op een mogelijke schending van artikelen 101 en 102 VWEU.

Voor de vraag waar het Erfolgsort kan worden gelokaliseerd, is opnieuw het arrest flyLAL31 van belang. In dat arrest (punt 40-43) heeft het HvJEU overwogen dat, wanneer de markt die wordt beïnvloed door de mededingingsbeperkende gedragingen zich bevindt in de lidstaat op het grondgebied waarvan de gestelde schade zich zou hebben voorgedaan, de plaats waar de schade is ingetreden, moet worden geacht zich in die lidstaat te bevinden. Deze oplossing beantwoordt aan de doelstellingen van nabijheid en voorspelbaarheid van de bevoegdheidsregels, aangezien (i) de rechterlijke instanties van de lidstaat waar de betrokken markt zich bevindt, het best in staat zijn om dergelijke vorderingen tot schadevergoeding te onderzoeken, en (ii) een marktdeelnemer die zich schuldig maakt aan concurrentiebeperkende gedragingen redelijkerwijs mag verwachten te zullen worden vervolgd voor de rechterlijke instanties van de plaats waar zijn gedragingen de regels van gezonde mededinging hebben verstoord. Het HvJEU heeft er daarbij ook op gewezen dat een dergelijke vaststelling van de plaats waar de schade is ingetreden in overeenstemming is met de in Rome II32 neergelegde regel dat op een schadevordering in verband met een mededingingsbeperkende handeling het recht van toepassing is van het land waar de markt (waarschijnlijk) wordt beïnvloed. In de zaak flyLAL bestond de gestelde schade onder meer uit inkomstenderving (omzetverlies). Het HvJEU oordeelde dat dergelijke schade is ingetreden op de plaats van de markt die door de mededingingsbeperkende gedragingen is beïnvloed en waarop de gedupeerde stelt dat verlies te hebben geleden. Uit het arrest Verein für Konsumenteninformation33 volgt verder dat bij aankoop van in dat geval een voertuig met gebrekkige software geen sprake is van zuivere vermogensschade (bijvoorbeeld beleggingsschade) maar van materiële schade door betaling van een vermeend te hoge koopprijs. Die schade treedt in bij en op de plaats van aankoop van een dergelijk voertuig. Van zuivere vermogensschade is alleen sprake als het financiële schade betreft zonder enig verband met een materieel goed. Dat is bij aankoop van een iOS app of in-app product tegen een te hoge prijs niet het geval. De stellingen met betrekking tot bijkomende omstandigheden bij zuivere vermogensschade die Apple heeft aangevoerd, kunnen dus verder buiten beschouwing worden gelaten.

Toepassing van deze uitgangspunten leidt ertoe dat het Erfolgsort wat betreft de meeste gebruikers voor wie RCJ en ASC opkomen, is gelegen in Nederland. Daartoe is het volgende redengevend. Zoals in r.o. 6.23 reeds overwogen, gaat het bij de Nederlandse App Store om een online verkoopplatform waarmee Apple zich specifiek op de Nederlandse markt richt en waar (volgens RCJ en ASC) te hoge commissies worden gerekend. Daarmee is (ook) sprake van een Nederlandse markt die wordt beïnvloed door de gestelde mededingingsbeperkende gedragingen. Verder is onbetwist dat het merendeel van de gebruikers die aankopen in de Nederlandse App Store heeft gedaan, in Nederland woont of gevestigd is en dat zij die aankopen hebben betaald via Nederlandse bankrekeningen. De beweerde schade van gebruikers die in Nederland wonen of gevestigd zijn, wordt dan ook in Nederland geleden. Voor die groep gebruikers bevindt het Erfolgsort zich dus in Nederland.

Uit het bovenstaande volgt dat de Nederlandse rechter op grond van artikel 7, punt 2, Brussel I bis, respectievelijk artikel 6 onder e Rv, rechtsmacht toekomt om kennis te nemen van de vorderingen van RCJ en ASC, voor zover deze zijn ingesteld ten behoeve van in Nederland wonende of gevestigde gebruikers.

Vervolgens moet nog de bevoegdheid van de rechtbank Amsterdam worden beoordeeld.

In het arrest RH34 is in het kader van een gestelde schadevordering wegens overtreding van artikel 101 VWEU geoordeeld dat artikel 7, punt 2, van Brussel I bis zowel de internationale als de relatieve bevoegdheid rechtstreeks en onmiddellijk toekent aan het gerecht van de plaats waar de schade is ingetreden. In genoemd arrest is geoordeeld dat de rechter van de plaats van aankoop van een zaak bevoegd is om kennis te nemen van de vordering tot schadevergoeding. In het geval van aankopen op verschillende plaatsen is bevoegd de rechter van de plaats van de zetel van de benadeelde.

Voor een aankoop in de App Store, een online platform, is het naar zijn aard lastig om een plaats van aankoop te bepalen als hier bedoeld. Juist omdat de Apple-apparaten mobiele apparaten zijn, kan overal een iOS app worden gedownload of een in-app product worden gekocht. RCJ en ASC hebben geen specifieke plaats in Nederland aangewezen die hiervoor in aanmerking zou kunnen komen. Wel kan in dit geval aangeknoopt worden bij de zetel (of: woon- of verblijfplaats) van de gebruikers. Dat past in de hiervoor genoemde overweging van het HvJEU als op verschillende plaatsen aankopen hebben plaatsgevonden en in de uitspraken die zien op kartelschade.35 De rechtbank Amsterdam is gelet hierop in elk geval bevoegd voor de gebruikers die in het arrondissement Amsterdam wonen of zijn gevestigd, omdat de gestelde schade voor hen in het arrondissement Amsterdam is ingetreden. Ten aanzien van Apple Ierland is dat op basis van artikel 7, punt 2, Brussel I bis, ten aanzien van Apple Inc. op basis van artikel 102 Rv.

Voor de elders in Nederland wonende of gevestigde gebruikers is niet zonder meer duidelijk of de rechtbank Amsterdam bevoegd is. Hiervoor is het arrest RH al aan de orde geweest met als uitgangpunt dat artikel 7, punt 2, van Brussel I bis zowel de internationale als de relatieve bevoegdheid rechtstreeks en onmiddellijk toekent aan het gerecht van de plaats waar de schade is ingetreden. In onderhavige zaak gaat het om een collectieve actie waarbij als gevolg van aankopen via een online platform de plaats van aankoop geen hanteerbaar aanknopingspunt oplevert en aangesloten zou moeten worden bij de zetel van de gelaedeerde. Dit heeft tot gevolg dat in potentie rechters in elf verschillende arrondissementen binnen Nederland bevoegd zijn om zich te buigen over de vraag of sprake is van misbruik van machtspositie van Apple voor verkopen via de Nederlandse App Store. Dit komt de proceseconomie en de doelmatigheid niet ten goede en verhoudt zich niet met een van de andere uitgangspunten van Brussel I bis: met het oog op harmonische rechtsbedeling moeten parallel lopende processen zoveel mogelijk worden beperkt en moet worden voorkomen dat in verschillende lidstaten onverenigbare beslissingen worden gegeven. Als Brussel I bis beoogt te voorkomen dat in verschillende lidstaten parallelle procedures worden gevoerd, dan lijkt dat a fortiori te moeten gelden voor parallelle procedures binnen één lidstaat. Verder wordt gewezen op overwegingen 2, 7, 8 en 9 van de Richtlijn betreffende representatieve vorderingen ter bescherming van de collectieve belangen van consumenten36 (verder: de Richtlijn genoemd). Daarin wordt beschreven dat de Richtlijn beoogt effectieve middelen ter handhaving van het Unierecht inzake consumentenbescherming te bieden. Verder wordt het streven om ten minste één doelmatig en doeltreffend procedureel mechanisme voor representatieve vorderingen beschikbaar te hebben voor consumenten in elke lidstaat, die een doeltreffende en efficiënte manier moet bieden om de collectieve belangen van consumenten te beschermen. Ook in dit verband bestaat redelijke twijfel of de aanwijzing uit het arrest RH op gelijke wijze kan worden toegepast in geval van een collectieve actie bij een gestelde inbreuk op het mededingingsrecht bij online aangeboden producten. Binnen Nederland bestaan interne verwijzingsregels die verwijzing naar een andere rechter mogelijk maken in situaties als hier aan de orde, maar of deze regels toepasbaar zijn naast artikel 7, punt 2, van Brussel I bis is niet duidelijk. Over de vraag of in onderhavige zaak artikel 7, punt 2, van Brussel I bis aldus meebrengt dat rechtbank Amsterdam ook bevoegdheid heeft ten aanzien van de gebruikers met zetel buiten het arrondissement Amsterdam (maar binnen Nederland) bestaat redelijke twijfel, zodat de rechtbank voornemens is hierover prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU. In dit verband wordt nog gewezen op het voornemen van hof Amsterdam om in twee zaken prejudiciële vragen te stellen over de ruimte voor interne verwijzingsregels bij toepassing van artikel 8, punt 2, van Brussel I bis37.

Apple Inc. en Apple Ierland hebben verder betoogd dat RCJ en ASC ten behoeve van de gebruikers geen beroep op de plaats van het schadebrengende feit kunnen doen vanwege de forumkeuzeclausule in de algemene voorwaarden Apple mediadiensten.

Vooropgesteld wordt dat er verschil bestaat tussen de Nederlandstalige en Engelstalige versie van de forumkeuzeclausule waarnaar partijen verwijzen (zie r.o. 3.8). Als gevolg daarvan kan onduidelijkheid bestaan of de forumkeuzeclausule de rechter van het land waarin de gebruiker zijn normale woonplaats heeft aanwijst (de Nederlandstalige versie, waarmee de relatieve competentie niet beslist wordt) of dat het om de rechter van de normale woonplaats van de gebruiker gaat (de Engelstalige versie). Partijen hebben geen standpunt ingenomen over welke clausule op welke relatie van toepassing is. Maar zelfs als de forumkeuzeclausule steeds de rechter van de normale woonplaats van de gebruiker aanwijst, leidt dit niet tot een andere bevoegde rechter in deze zaak. Daartoe geldt het volgende.

In het arrest CDC38 is geoordeeld dat een forumkeuze enkel kan gelden voor geschillen die zijn ontstaan of zullen ontstaan in verband met een bepaalde rechtsbetrekking, hetgeen betekent dat een forumkeuzebeding zich enkel uitstrekt tot geschillen die zijn ontstaan in de rechtsbetrekking naar aanleiding waarvan het is overeengekomen. Met dit vereiste dient te worden vermeden dat een partij wordt verrast doordat een bepaald gerecht is aangewezen om kennis te nemen van alle geschillen die zullen ontstaan in haar betrekkingen met haar medecontractant en die hun oorsprong vinden in andere betrekkingen dan die naar aanleiding waarvan de forumkeuze is bedongen. Het HvJEU heeft dit oordeel gegeven in relatie tot een gestelde inbreuk op artikel 101 VWEU.

In zijn arrest Apple Sales International e.a.39heeft het HvJEU overwogen dat het in de zaak CDC gegeven oordeel over de geldigheid van een forumkeuzebeding ook geldt bij een vermeende schending van artikel 102 VWEU (misbruik machtspositie) wanneer het vermeend mededingingsverstorend gedrag los blijkt te staan van de contractuele relatie in het kader waarvan het forumkeuzebeding is overeengekomen. Het is volgens het HvJEU echter niet uitgesloten dat misbruik van machtspositie tot uiting kan komen in de contractuele relaties in het kader waarvan het forumkeuzebeding is overeengekomen. In dat geval kan in het kader van een vordering op grond van artikel 102 VWEU het in aanmerking nemen van het forumkeuzebeding geen verrassing voor partijen zijn.

De forumkeuzeclausule uit de algemene voorwaarden kan dus niet worden tegengeworpen aan RCJ en ASC.

De rechtbank komt nu toe aan de beoordeling van de (mogelijke) rechtsmacht ten aanzien van de ontwikkelaars. Ook hier eerst op basis van het Handlungsort en daarna het Erfolgsort.

De door RCJ ten behoeve van de ontwikkelaars ingestelde vorderingen zijn zowel gebaseerd op een schending van artikel 101 VWEU als op een schending van artikel 102 VWEU.

Voor de vraag waar in geval van een gestelde schending van artikel 101 VWEU het Handlungsort kan worden gelokaliseerd, wordt verwezen naar hetgeen overwogen in r.o. 6.27.

De gestelde inbreuk op artikel 101 VWEU bestaat volgens RCJ eruit dat de aan de ontwikkelaars opgelegde contractuele voorwaarden de mededinging merkbaar beperken en dat Apple daarnaast vaste prijscategorieën oplegt aan de ontwikkelaars. Het betreft hier contractuele voorwaarden die zijn opgenomen in de tussen Apple Inc. en de ontwikkelaars gesloten overeenkomsten (de DPLA’s). Die overeenkomsten zijn door de ontwikkelaars afzonderlijk en op verschillende momenten aangegaan. Niet gesteld of gebleken is dat over de DPLA’s is onderhandeld. Verder zijn de DPLA’s – naar de rechtbank aanneemt – online tot stand gekomen. Gesteld noch gebleken is dat een concrete gebeurtenis in Nederland kan worden aangeduid als hiervoor in r.o. 6.27 (laatste zin) bedoeld. Dat betekent dat voor de gestelde overtreding van artikel 101 VWEU geen Handlungsort in Nederland valt aan te wijzen zodat hierop ook geen rechtsmacht van de Nederlandse rechter gebaseerd kan worden.

De schadebrengende gebeurtenis door schending van artikel 102 VWEU bestaat volgens RCJ uit hetgeen door Apple te veel is ingehouden aan provisie. Volgens RCJ gebeurt dat telkens als een gebruiker een aankoop doet en vindt de schadebrengende gebeurtenis plaats op de plek waar de aankoop wordt verricht.

Voor de vraag waar in geval van een gestelde schending van artikel 102 VWEU het Handlungsort kan worden gelokaliseerd, wordt verwezen naar r.o. 6.19 en 6.20.

De ontwikkelaars zijn wereldwijd gevestigd en zij hebben een contractuele relatie met Apple Inc. De rechtbank gaat ervan uit dat de door ontwikkelaars ontwikkelde apps zijn aangeboden in meerdere landen via de voor die landen gebruikte storefronts van de App Store. De verweten schadebrengende gebeurtenis is het inhouden van te hoge commissie bij het afrekenen met de ontwikkelaars van de aankopen door gebruikers. Dit gebeurt door Apple Inc. of door Apple Ierland. Er is niet gesteld of gebleken dat dit in Nederland gebeurt. De markt die Apple bedient met de apps in de App Store is in potentie wereldwijd. Apple houdt wereldwijd een gemeenschappelijke strategie aan en die strategie draagt bij aan het intreden van de gestelde schade. In dat geval moet worden vastgesteld welke gebeurtenis van bijzonder belang is voor de uitvoering van de strategie. RCJ heeft ook onvoldoende gesteld omtrent een dergelijke gebeurtenis van bijzonder belang. Daarbij speelt mee dat de markt waarop ontwikkelaars zich begeven, een andere is dan die van de gebruikers. De ontwikkelaars concurreren met andere ontwikkelaars en/of met Apple zelf voor het plaatsen van apps in de App Store en dat is dan ook hun markt. Het gaat verder niet om het verrichten van de aankoop door de gebruiker zoals RCJ betoogt, maar om het doorberekenen van de vergoeding aan de ontwikkelaar. Nu in de verhouding tussen Apple en de ontwikkelaars in Nederland geen gebeurtenis van bijzonder belang is gesteld of gebleken, kan gelet op de rechtspraak van het HvJEU voor de ontwikkelaars op basis van artikel 7, punt 2, Brussel I bis niet in Nederland een bevoegd gerecht op basis van het Handlungsort worden gevonden.

RCJ heeft zich op het standpunt gesteld dat het Erfolgsort ten aanzien van de ontwikkelaars in Nederland is gelegen. Daartoe heeft zij het volgende aangevoerd. RCJ komt alleen op voor ontwikkelaars van iOS-apps en in-app producten die op de Nederlandse markt (in de Nederlandse App Store) zijn aangeboden. Voor de vraag waar de schade is ingetreden, moet niet worden gekeken naar de woon- of vestigingsplaats van de ontwikkelaars, maar naar waar de schade aanvankelijk is ingetreden. Dat laatste is (ook) voor de ontwikkelaars in Nederland als de plaats waar de iOS-apps en in-app producten zijn verkocht aan gebruikers. De transacties, die het vertrekpunt vormen voor de berekening van de provisie van 30%, vinden hun oorsprong in Nederland. Dat geldt ook voor de overige vormen van misbruik van Apple, aldus RCJ.

Apple heeft zich op het standpunt gesteld dat de gevorderde schade zuivere vermogensschade betreft en dat zonder bijkomende bijzondere omstandigheden de plaats waar zuivere vermogensschade zich heeft voorgedaan niet kan worden aangemerkt als een relevant aanknopingspunt voor de bepaling van het Erfolgsort. Verder betoogt Apple dat ten aanzien van ontwikkelaars die buiten het arrondissement Amsterdam en buiten Nederland zijn gevestigd, in elk geval geen bevoegdheid bestaat.

Voor de vraag hoe in geval van een gestelde mededingingsrechtelijke inbreuk als hier aan de orde het Erfolgsort kan worden gelokaliseerd, verwijst de rechtbank naar hetgeen hiervoor is overwogen in r.o. 6.34. Daarin is ook al geoordeeld dat het hier geen zuivere vermogensschade betreft.

De gestelde schade van de ontwikkelaars bestaat uit hetgeen te veel is ingehouden door Apple aan provisie. Dat is directe schade als gevolg van de gestelde mededingingsrechtelijke inbreuken. De markt voor de ontwikkeling van apps en het kunnen aanbieden en verkopen van iOS-apps en in-app producten is in beginsel wereldwijd. RCJ heeft de ten behoeve van de ontwikkelaars ingestelde vorderingen weliswaar beperkt tot de via de Nederlandse App Store verkochte producten, maar dit betekent niet dat daarmee de markt die door de gestelde mededingingsbeperkende gedragingen is beïnvloed, is beperkt tot Nederland of dat Nederland daarvan een afzonderlijk onderdeel is. De (door)betaling aan de ontwikkelaar voor de aankopen vindt niet in Nederland plaats. De markt voor de ontwikkelaars wordt – anders dan voor de gebruikers – dus niet gevormd door de Nederlandse App Store, maar ligt potentieel wereldwijd. De plaats van de markt die door de beweerde mededingingsbeperkende gedragingen is beïnvloed, levert daarom voor de ontwikkelaars niet een bruikbaar aanknopingspunt op.

Uitsluitend voor het geval ter bepaling van het Erfolgsort aangesloten zou moeten worden bij de plaats van de zetel van de individuele ontwikkelaar, geldt nog het volgende. Die plaats bevindt zich voor het merendeel van de wereldwijd gevestigde ontwikkelaars voor wie RCJ zegt op te komen, niet in Nederland. Om op grond van de plaats van de zetel van de individuele ontwikkelaar rechtsmacht te kunnen aannemen, zal in elk geval vast moeten staan dat in het arrondissement Amsterdam of in Nederland ontwikkelaars woonachtig of gevestigd zijn. Dat is niet gebleken. RCJ heeft hier niets (concreets) over gesteld. Zij heeft juist een andere insteek gekozen, namelijk dat er niet naar de vestigingsplaats van de ontwikkelaars gekeken moet worden (maar naar de plaats waar de schade aanvankelijk is ingetreden). Daarmee is niet duidelijk of en zo ja, bij benadering hoeveel, ontwikkelaars in het arrondissement Amsterdam of in Nederland zijn gevestigd. RCJ beoogt, zo begrijpt de rechtbank, overigens ook niet om uitsluitend op te komen voor Amsterdamse of Nederlandse ontwikkelaars, aangezien zij uitdrukkelijk wenst op te komen voor alle ontwikkelaars, wereldwijd, nu zij het irrelevant vindt waar die zijn gevestigd. De rechtbank volgt tot slot ook niet de stelling van RCJ dat op de plek van de aankopen de schade aanvankelijk is ingetreden.

Het voorgaande betekent dat er onvoldoende aanknopingspunten zijn om het Erfolgsort ten behoeve van de ontwikkelaars in Amsterdam of in Nederland te lokaliseren.

Ten aanzien van de ontwikkelaars heeft RCJ zich subsidiair beroepen op (analoge) toepassing van de bevoegdheidsgrond van artikel 8 Brussel I bis, respectievelijk artikel 7 Rv, met als argument dat tussen de vorderingen van de ontwikkelaars en die van de gebruikers een nauwe band bestaat. Dit beroep moet – indien daaraan wordt toegekomen – worden verworpen. Voor zover deze rechtbank rechtsmacht heeft voor de ten behoeve van gebruikers ingestelde vorderingen kan het enkele bestaan van eventuele samenhang met ten behoeve van ontwikkelaars ingestelde vorderingen geen grond vormen om ook voor deze laatste vorderingen rechtsmacht aan te nemen. De rechtbank overweegt daartoe als volgt.

Voor de toepassing van deze bepalingen is vereist dat sprake is van een nauwe band tussen de vorderingen op verschillende gedaagden. In dit geval beroept RCJ zich echter op de samenhang tussen de vorderingen van verschillende groepen belanghebbenden voor wie zij opkomt. Die situatie valt niet onder het bepaalde in artikel 8, aanhef en punt 1, Brussel I bis en artikel 7 lid 1 Rv. Aangezien volgens vaste rechtspraak van het HvJEU de bijzondere bevoegdheidsregels restrictief moeten worden uitgelegd en aangezien die uitleg zich enkel mag uitstrekken tot de daarin uitdrukkelijk bedoelde gevallen, is er ook geen grond voor de door RCJ bepleite analoge toepassing.

Uit het bovenstaande volgt dat deze rechtbank voornemens is prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU over de uitleg van Brussel I bis. Daar gaat het volgende hoofdstuk over.

In dit hoofdstuk zijn de voorgenomen prejudiciële vragen opgenomen. Daarna volgt een toelichting waaruit het belang van de te stellen vragen volgt.

Het onderwerp van de voorgenomen vragen – de uitleg en toepassing van artikel 7, punt 2, Brussel I bis bij online aankopen en de verhouding met relatieve bevoegdheid, in het bijzonder bij collectieve acties – speelt in meerdere collectieve actieprocedures. Dit maakt dat het antwoord van het HvJEU op de gestelde vragen in het bijzonder van belang is, ook gelet op het brede maatschappelijke gebruik van online platforms.

Op 1 januari 2020 is in Nederland de WAMCA in werking getreden. Van deze wetgeving wordt meer gebruik gemaakt dan van de voordien geldende wettelijke regeling (de Wet collectieve afwikkeling massaschade41) waarbij een beslissing over aansprakelijkheid in een collectieve actie verkregen kon worden, maar niet in combinatie met een veroordeling tot schadevergoeding.

Consumenten en andere kleinere partijen kunnen onder de WAMCA collectief zaken voor een rechter brengen waar anders een hoge drempel voor zou bestaan. Dat is een doel dat wordt nagestreefd met de regelgeving (EU en nationaal) ten behoeve van consumentenbescherming, maar ook met de inmiddels van kracht zijnde Richtlijn. WAMCA-zaken zijn vaak wel omvangrijk en bewerkelijk.

In r.o. 6.40 is overwogen, samengevat, dat gegeven het doel van Brussel I bis om parallel lopende procedures in verschillende lidstaten en onverenigbare beslissingen te voorkomen, redelijke twijfel bestaat of artikel 7, punt 2, Brussel I bis zo moet worden uitgelegd dat, ook in geval van een collectieve actie bij een gestelde inbreuk op het mededingingsrecht bij online aangeboden producten, de zetel van de partij wiens belang wordt behartigd behalve de internationale ook de intern, relatief bevoegde rechter aanwijst. Dit zou er toe leiden dat binnen één lidstaat de bevoegdheid om kennis te nemen van een collectieve actie wordt verdeeld over rechters in verschillende arrondissementen van – in dit geval – Nederland, in die zin dat elke rechter afhankelijk van de zetel van de achterban slechts bevoegd is kennis te nemen van de collectieve vorderingen van dat deel van de achterban ten behoeve van wie de collectieve actie is ingesteld. Een dergelijk resultaat zou de proceseconomie en een goede rechtsbedeling niet ten goede komen. Verhinderd wordt dan immers dat één rechter kennis kan nemen van de ten behoeve van alle gedupeerden in die lidstaat ingestelde vorderingen, hetgeen ook in de Richtlijn wordt nagestreefd.

De Nederlandse wetgever heeft bewust niet één gerecht exclusief aangewezen dat bevoegd is voor de behandeling van (alle) WAMCA-zaken. Zij achtte dat om verschillende redenen niet wenselijk, waarbij ook is gekeken naar het ‘Toetsingskader concentratie van zaken’ waarnaar de Raad voor de Rechtspraak verwijst in haar advies.42 Verder is van belang dat concentratie van rechtspraak bij één gerecht niet altijd wenselijk is in verband met het belang van rechtsontwikkeling bij nieuwe wetgeving.

Dit alles wordt opgemerkt tegen de achtergrond van de bepaling in Rv die de mogelijkheid geeft om zaken die bij rechters in verschillende arrondissementen zijn aangebracht, maar hetzelfde onderwerp en dezelfde partijen hebben, te verwijzen zodat die zaken gezamenlijk behandeld kunnen worden. Op deze wijze kan de rechtspraak efficiënt zijn en de rechtsbescherming effectief, ook zonder concentratie van WAMCA-zaken bij één gerecht.

Uit twee recente arresten van hof Amsterdam43 van 25 april 2023 blijkt dat daar een soortgelijke rechtsvraag speelt en dat dat hof voornemens is om daarover prejudiciële vragen aan het HvJEU te stellen (zie de voorgenomen vragen 4b en 4c in die arresten). Dit onderstreept voor de rechtbank de noodzaak om ook in deze zaak prejudiciële vragen te stellen.

In de omstandigheid dat de rechtbank voornemens is de zaak aan te houden (om prejudiciële vragen te stellen aan het HvJEU ten aanzien van haar rechtsmacht), wordt aanleiding gezien de beslissing over het toepasselijke collectieve actierecht aan te houden. Uitsluitend indien de rechtsontwikkeling over het overgangsrecht inzake het collectieve actierecht daar aanleiding toe geeft, zullen partijen te zijner tijd bij hervatting van de procedure in de gelegenheid worden gesteld zich daarover nader uit te laten.