Uitspraken

Het cassatiemiddel valt uiteen in twee onderdelen.

Onderdeel 1 (nr. 6-12) is gericht tegen het oordeel van het hof in zijn tussenarrest van 11 december 2018 dat de niet-inschrijving van het ingestelde hoger beroep in het rechtsmiddelenregister niet leidt tot (gedeeltelijke) niet-ontvankelijkverklaring van ABC c.s. in hun hoger beroep. Het onderdeel bevat in nr. 6-9 geen klacht. In nr. 10 en 11 klaagt het onderdeel dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting over art. 3:301 lid 2 BW. Het hof had de veroordeling tot levering en de toepassing van art. 3:300 lid 2 BW door de rechtbank als gegeven moeten beschouwen en had niet de vrijheid om de incidentele vordering tot niet-ontvankelijkheid af te wijzen vanwege de verwachting dat het rechtsmiddel in de hoofdzaak tot vernietiging van de bestreden uitspraak zal leiden.

Bij de behandeling van deze klacht stel ik het volgende voorop. Art. 3:301 lid 2 jo. lid 1 BW bepaalt dat een rechtsmiddel tegen een uitspraak waarvan de rechter heeft bepaald dat zij in de plaats treedt van (een deel van) een tot levering van een registergoed bestemde akte binnen acht dagen nadat het is ingesteld moet worden ingeschreven in de registers als bedoeld in art. 433 Rv. De sanctie op het nalaten van inschrijving is niet-ontvankelijkheid. De in art. 3:301 lid 1 BW genoemde ‘tot levering van een registergoed bestemde akte’ betreft de akte als bedoeld in art. 3:89 lid 1 BW, waarmee de levering van een registergoed wordt bewerkstelligd in het kader van een overdracht.7

Uit de rechtspraak van de Hoge Raad volgt dat art. 3:301 lid 2 BW een beperkte strekking heeft.8 Het voorschrift heeft tot doel de betrouwbaarheid van de openbare registers zoveel mogelijk te waarborgen met het oog op de rechtszekerheid die is vereist ten aanzien van de verkrijging van registergoederen. Art. 3:301 lid 2 BW strekt niet ter bescherming van het belang van de wederpartij van degene die het rechtsmiddel heeft ingesteld.9

Met het oog op de beperkte strekking van art. 3:301 lid 2 BW heeft de Hoge Raad overwogen dat de zware sanctie van niet-ontvankelijkheid het cassatieberoep niet treft voor zover daarin klachten zijn gericht tegen oordelen die geen betrekking hebben op dat gedeelte van de bestreden uitspraak dat blijkens het dictum in de plaats treedt van de tot levering bestemde akte.10 Het voorschrift is evenmin van toepassing wanneer een rechtsmiddel is ingesteld tegen een uitspraak waarbij de reële executie is geweigerd.11

In zijn uitspraak van 8 juli 201612 heeft de Hoge Raad art. 3:301 lid 2 BW niet van toepassing geacht in een zaak waarin de rechtbank voor recht had verklaard dat de eigendom van een perceel was verkregen door bevrijdende verjaring. Volgens de Hoge Raad impliceert dat oordeel dat die eigendom op enig moment in het verleden is verkregen, zodat die eigendom niet meer bij akte (art. 3:89 lid 1 BW) behoeft te worden geleverd. De akte waarvoor het vonnis van de rechtbank in de plaats treedt, was in dat geval dus niet een akte als bedoeld in art. 3:301 lid 1 BW, maar een akte houdende de instemming met een inschrijving van een verkrijging door verjaring.13

De vraag die thans in cassatie voorligt is of het hof ten onrechte art. 3:301 lid 2 BW niet van toepassing heeft geacht. Het hof heeft, kort samengevat, overwogen dat uit de rechtsoverwegingen van de rechtbank volgt dat de eigendom van de onroerende zaken geacht wordt steeds bij ATI te zijn gebleven en dat eigendom haar daarom niet meer bij notariële akte in de zin van art. 3:89 lid 1 BW behoeft te worden geleverd. Daarmee kan de veroordeling tot teruglevering ook niet worden aangemerkt als een uitspraak die op grond van art. 3:300 lid 2 jo. art. 3:301 lid 1 BW in de plaats treedt van een tot levering bestemde akte, zodat de in art. 3:301 lid 2 BW neergelegde eis van inschrijving van het hoger beroep in het rechtsmiddelenregister niet geldt.

Anders dan het onderdeel in nr. 10 lijkt te betogen, behoefde het hof zich bij zijn oordeel of sprake is van een uitspraak in de zin van art. 3:300 lid 2 jo. 3:301 lid 1 BW niet te beperken tot de tekst van het dictum. Volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad dient het dictum te worden uitgelegd in het licht van en met inachtneming van de rechtsoverwegingen waarop het berust.14 Het oordeel van de rechtbank in rov. 2.16 van het vonnis van 6 september 2017 dat ATI ten tijde van de overdracht van de onroerende zaken aan ABC onbevoegd is vertegenwoordigd, impliceert dat de eigendom bij ATI is gebleven, zodat die eigendom niet meer bij akte behoeft te worden geleverd. De toestemming en handtekening van ABC waarvoor het vonnis van de rechtbank in de plaats treedt, kunnen daarmee niet worden beschouwd als een akte in de zin van art. 3:301 lid 1 BW, waarmee immers de leveringsakte wordt bedoeld. Het oordeel van het hof dat de in art. 3:301 lid 2 BW neergelegde eis van inschrijving van het hoger beroep niet geldt, getuigt daarmee niet van een onjuiste rechtsopvatting, zodat de klacht faalt.

Voor zover het onderdeel nog betoogt dat het hof zijn oordeel heeft gebaseerd op de verwachting dat het rechtsmiddel in de hoofdzaak tot vernietiging van de bestreden uitspraak zal leiden, berust het op een verkeerde lezing van het arrest en faalt het eveneens.

Het onderdeel klaagt in nr. 12 dat de bestreden rechtsoverweging van het hof onverenigbaar is met art. 24 Rv, althans onbegrijpelijk is, nu ABC c.s. in hun memorie van antwoord in het incident niet hebben aangevoerd dat de eis van art. 3:301 lid 2 BW niet geldt omdat een veroordeling tot teruglevering bij gebreke van een geldige titel niet aan de orde is en dat standpunt evenmin besloten lag in de stellingen van ABC c.s.

ATI c.s. hebben op de voet van art. 3:301 lid 2 BW gevorderd dat ABC c.s. niet-ontvankelijk worden verklaard in hun hoger beroep. Het hof heeft deze vordering afgewezen en daartoe overwogen dat de uitspraak van de rechtbank niet kwalificeert als een uitspraak in de zin van art. 3:301 lid 1 BW, waardoor het voorschrift van art. 3:301 lid 2 BW niet van toepassing is. Niet valt in te zien hoe het hof met dit oordeel buiten de rechtsstrijd van partijen getreden. Voor zover het onderdeel betoogt dat ABC c.s. niet hebben aangevoerd dat de eis van art. 3:301 lid 2 BW niet geldt omdat – kort gezegd – teruglevering aan ATI onverenigbaar is met het causale stelsel en dat het hof deze grond niet ambtshalve had mogen bijbrengen, miskent het dat de appelrechter op grond van art. 25 Rv verplicht is om, binnen de grenzen van de rechtsstrijd en de feitelijke grenzen van het geschil15, zo nodig ambtshalve de rechtsgronden aan te vullen. Ook deze klacht faalt.

Onderdeel 2 (nr. 13-23) is gericht tegen rov. 6.15-6.29 van het eindarrest, waarin het hof het beroep van ABC c.s. op bedrog heeft gehonoreerd en de vordering van ABC c.s. tot vernietiging van de investeringsovereenkomst en tot schadevergoeding wegens onrechtmatige daad toewijsbaar geacht. Volgens het onderdeel heeft het hof blijk gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, omdat in verschillende Belgische uitspraken met gezag van gewijsde is beslist dat de investeringsovereenkomst geldig en afdwingbaar is en dat vorderingen van ATI c.s. die op deze investeringsovereenkomst zijn gebaseerd, toewijsbaar zijn, en ATI c.s. daaraan dus een executoriale titel ontlenen. Voor zover het hof is uitgegaan van de juiste rechtsopvatting, is het oordeel van het hof zonder nadere motivering onbegrijpelijk, aldus het onderdeel. Het onderdeel doet een beroep op verschillende Belgische uitspraken, te weten op (i) het verstekvonnis van de rechtbank Tongeren van 23 mei 2011, (ii) de uitspraken van de rechtbank Tongeren van 5 februari 2013 en het hof Antwerpen van 4 maart 2019 naar aanleiding van het door ABC en [verweerder 2] ingestelde herroepingsverzoek en (iii) de Belgische strafrechtelijke beslissingen.

Bij de behandeling van dit onderdeel stel ik voorop dat de vraag welk gezag en effect in Nederland toekomt aan het verstekvonnis van de rechtbank Tongeren van 23 mei 2011 beantwoord dient te worden aan de hand van de EEX-Verordening.16 De rechtbank Limburg heeft in haar beschikking van 24 januari 2012 het vonnis van de rechtbank Tongeren met toepassing van art. 53 en 54 EEX-Verordening uitvoerbaar bij voorraad verklaard.17 Op grond van art. 33 EEX-Verordening worden beslissingen die in een EU-lidstaat zijn gewezen in de overige lidstaten erkend zonder vorm van proces. Het Hof van Justitie van de Europese Unie (hierna: HvJEU) heeft overwogen dat een krachtens art. 33 EEX-Verordening erkende beslissing in de aangezochte lidstaat in beginsel dezelfde werking heeft als in de lidstaat waar de beslissing is gewezen.18 Hieruit volgt dat de omvang van het gezag en het effect van de beslissing van de rechtbank Tongeren worden bepaald door het recht van de lidstaat van herkomst19, dus door het Belgische recht.

Het hof heeft in rov. 6.22 van het eindarrest terecht overwogen dat het Belgische vonnis van de rechtbank Tongeren gezag van gewijsde heeft en in Nederland moet worden erkend. Vervolgens heeft het hof overwogen dat dit gezag van gewijsde er niet aan in de weg staat dat het hof oordeelt over de bij de Nederlandse rechter ingestelde vorderingen inzake de vernietiging van de overeenkomst op grond van bedrog, de onrechtmatige daad (ten aanzien van de executie van het Belgische vonnis uit hoofde van de investeringsovereenkomst) en de gevolgen daarvan. Volgens het hof ging de procedure in België over de nakoming van de investeringsovereenkomst, terwijl de procedure in Nederland betrekking heeft op het vermeende bedrog. Het hof heeft overwogen dat het bedrog ‘een andere rechtsbetrekking’ betreft die niet aan de orde was in de Belgische procedure.

Met betrekking tot de erkenning en tenuitvoerlegging van rechterlijke beslissingen is het stelsel van de EEX-Verordening gebaseerd op het beginsel van wederzijds vertrouwen tussen de rechters van de lidstaten.20 Het is in strijd met dit beginsel wanneer het gezag van gewijsde van een beslissing die in de ene lidstaat tussen dezelfde partijen over dezelfde rechtsbetrekking is gewezen en die vervolgens in een andere lidstaat is erkend, in die laatste lidstaat niet kan worden ingeroepen in een procedure die aldaar tussen dezelfde partijen en over dezelfde rechtsbetrekking op een later moment aanhangig is gemaakt. Het maakt geen verschil dat in België nakoming van de investeringsovereenkomst is gevorderd en de latere in Nederland aanhangig gemaakte procedure vernietiging van die overeenkomst tot onderwerp heeft. In beide procedures is dezelfde rechtsbetrekking tussen dezelfde partijen in geschil.21 Het beginsel van wederzijds vertrouwen brengt mee dat voorkomen moet worden dat tegenstrijdige beslissingen worden gegeven door rechters van verschillende lidstaten in procedures die tussen dezelfde partijen over dezelfde rechtsbetrekking worden gevoerd.22 Door de erkenning van het eerdere Belgische vonnis is de Nederlandse rechter, wanneer op het gezag van gewijsde van de Belgische beslissing een beroep wordt gedaan, gebonden aan die beslissing. Uit de besproken rechtspraak van het HvJEU volgt dat de Nederlandse rechter het gezag van gewijsde en het effect van deze Belgische beslissing dient te beoordelen aan de hand van het Belgische recht.

Nu vaststaat dat ATI c.s. een beroep hebben gedaan op het in Nederland erkende vonnis van de rechtbank Tongeren, diende het hof het gezag van gewijsde van dit vonnis te aanvaarden, tenzij zou komen vast te staan dat naar Belgisch recht het gezag van gewijsde van het vonnis een beperkte omvang zou hebben en niet zou gelden voor de in Nederland tussen dezelfde partijen aanhangig gemaakte procedure over de vernietiging van de investeringsovereenkomst wegens bedrog. Voor zover het hof heeft geoordeeld dat het vonnis van de rechtbank Tongeren geen gezag van gewijsde heeft in de Nederlandse procedure, omdat het Belgische vonnis betrekking heeft op een andere rechtsbetrekking dan in de Nederlandse procedure aan de orde is, geeft dit oordeel blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Voor zover het hof heeft geoordeeld dat de omvang van het gezag van het vonnis van de rechtbank Tongeren naar Belgisch recht is beperkt tot de procedure over de nakoming van de investeringsovereenkomst, is dit oordeel zonder nadere toelichting onbegrijpelijk. Voor het stellen van prejudiciële vragen aan het HvJEU bestaat geen noodzaak, omdat sprake is van een ‘acte clair’. Ik kom tot de slotsom dat de klacht slaagt.

Voor zover de overige klachten van het onderdeel voortbouwen op de voorgaande klacht, behoeven zij geen bespreking en slagen zij om dezelfde reden. Voor zover het onderdeel nog enige zelfstandige klachten bevat, geldt het volgende.

Het onderdeel (onder nr. 21) betoogt dat het hof voorbij is gegaan aan de Belgische strafrechtelijke beslissingen, waarin ATI c.s. zijn vrijgesproken van bedrog, oplichting en verduistering. Volgens het onderdeel komt naar Belgisch recht in civiele procedures ook aan strafrechtelijke beslissingen gezag van gewijsde toe en is het hof, hoewel ATI c.s. zich op deze beslissingen hebben beroepen, hieraan voorbijgegaan, behoudens in rov. 6.27.

Voor zover het onderdeel bedoelt te betogen dat de Belgische strafrechtelijke beslissingen op grond van art. 33 EEX-Verordening in Nederland dezelfde werking hebben als in België, gaat het uit van een onjuiste rechtsopvatting. Strafrechtelijke beslissingen vallen buiten het materiële toepassingsgebied van de EEX-Verordening (zie art. 1 EEX-Verordening) en komen onder deze verordening niet voor erkenning in aanmerking. Voor zover de klacht uitgaat van de opvatting dat het Belgische recht van toepassing is op de vraag in hoeverre de Nederlandse rechter betekenis moet toekennen aan deze strafrechtelijke beslissingen, is dit eveneens onjuist. De bewijskracht van een buitenlands strafvonnis moet in een Nederlandse civiele procedure naar Nederlands recht worden beoordeeld. Op grond van art. 152 lid 2 Rv hebben uitspraken van een buitenlandse strafrechter vrije bewijskracht.23 Dit betekent dat het hof een ruime beoordelingsvrijheid toekwam bij de beslissing om al dan niet betekenis toe te kennen aan de Belgische strafrechtelijke uitspraken en dat het hof niet gebonden is aan de feitelijke en juridische oordelen in die uitspraken.24

Het onderdeel (onder nr. 22) klaagt dat ATI c.s., anders dan het hof heeft geoordeeld, het verwijt van bedrog wél afdoende heeft weerlegd en dat dit blijkt uit de Belgische uitspraken waarop ATI c.s. zich heeft beroepen, maar ook uit (onder andere) de bevindingen van de Belgische sekwesters en de beslissing van de accountantskamer. Volgens het onderdeel heeft het hof miskend dat een beroep op bedrog ook kan worden weerlegd door een beroep op (overgelegde) rechterlijke uitspraken en (bewijs van) onderzoeksbevindingen van derden. Voor zover het hof dit niet heeft miskend, is het onbegrijpelijk dat het hof het beroep op bedrog heeft gehonoreerd, nu dat oordeel immers uitsluitend berust op het feit dat ATI c.s. niet zelf concreet hebben gemaakt waaruit hun werkzaamheden en uitgaven in het kader van het racesimulatorenproject hebben bestaan, aldus de klacht.

Het hof heeft in rov. 6.18-6.27 van het eindarrest de door ATI c.s. tegen het bedrog aangevoerde verweren behandeld, waaronder het beroep van ATI c.s. op de uitspraken van de Belgische rechter en de door ATI c.s. overgelegde bevindingen van de Belgische sekwesters en de beslissing van de accountantskamer. Ten aanzien van laatstgenoemde stukken heeft het hof overwogen dat uit deze documentatie niet blijkt wat ATI c.s. concreet hebben gedaan voor het racesimulatorenproject en waaraan zij de gefourneerde bedragen hebben besteed (rov. 6.24). Hieruit volgt dat het hof niet heeft miskend dat een beroep op bedrog ook kan worden weerlegd door een beroep op deze onderzoeksbevindingen van derden. De klacht faalt daarom.

Het onderdeel (onder nr. 23) bevat een voortbouwende klacht. Bij het slagen van de klacht dat het hof het gezag van gewijsde van het Belgische vonnis van 23 mei 2011 heeft miskend, slaagt ook de voortbouwende klacht.