Uitspraken

Het onderdeel bestaat uit twee subonderdelen. Subonderdeel 1a klaagt dat het oordeel van het hof niet voldoet aan de daaraan te stellen motiveringseisen. De vrouw heeft onder meer gesteld dat de ontslagvergoeding door de man c.q. door partijen altijd bedoeld is geweest als oudedagsvoorziening. Verder heeft de vrouw een e-mail van de man overgelegd waarin de man zegt dat hij de stamrecht-BV altijd heeft gezien als hun pensioenvoorziening omdat hij in zijn werkzaam leven bij werkgevers niet veel aan pensioen heeft opgebouwd. De vrouw stelt dat dit een essentiële stelling betreft die het hof niet onbehandeld of impliciet ongemotiveerd had mogen verwerpen, nu deze stelling het standpunt inhoudt dat sprake is geweest van een bestemmingswijziging van de ontslagvergoeding en dat aanvaarding van deze stelling meebrengt dat van verknochtheid geen sprake meer is.

Subonderdeel 1b betoogt, onder verwijzing naar de beschikking van uw Raad van 24 juni 2016, ECLI:NL:HR:2016:1293, NJ 2016/292, dat het hof heeft miskend dat bij de beantwoording van de vraag of een aanspraak jegens een stamrecht-BV in de huwelijksgemeenschap valt, onderzocht moet worden in hoeverre die aanspraak ziet op de periode voor respectievelijk na de ontbinding van de huwelijksgemeenschap. Voorts is de conclusie van het hof dat de aanspraak van de man op de stamrecht-BV verknocht is in het licht van de voornoemde beschikking van de Hoge Raad onbegrijpelijk, nu de ontslagvergoeding ruimschoots voor de ontbinding van de huwelijksgemeenschap is ontvangen, aldus de vrouw.

Wezenlijk voor de onderhavige zaak is dat de door de man van Tele Atlas ontvangen ontslagvergoeding strekte tot vergoeding van door de man te lijden inkomensverlies in verband met de beëindiging van de dienstbetrekking, maar de man ervoor heeft gekozen om die vergoeding in een stamrecht-BV te storten waaruit vooral ná het bereiken door de man van de 65-jarige leeftijd (dus vanaf 2021) uitkeringen zullen plaatsvinden (naast eventuele uitkeringen tot aanvulling van zijn arbeidsinkomen tót het bereiken van de 65-jarige leeftijd).

Het hof heeft beslist dat de stamrechtsvoorziening als verknocht moet worden beschouwd en heeft daartoe enkel in algemene zin verwezen naar ‘de vaste jurisprudentie’ en naar de inhoud van de overeenkomst met Tele Atlas en artikel 2 van de stamrechtovereenkomst.

Subonderdeel 1a berust klaarblijkelijk op de opvatting dat indien een stamrecht bedoeld is als oudedagsvoorziening, dat stamrecht niet, of in beginsel niet als verknocht dient te gelden. Mij dunkt dat voor die opvatting veel is te zeggen. De vraag of een goed, wegens het hoogstpersoonlijke karakter daarvan, in afwijking van de hoofdregel van art. 1:94 lid 2 BW aan een der echtgenoten is verknocht en, zo ja, in hoeverre die verknochtheid zich ertegen verzet dat het goed in de gemeenschap valt – een en ander als bedoeld in art. 1:94 lid 3 BW – kan niet in zijn algemeenheid worden beantwoord, maar is afhankelijk van de omstandigheden van het geval, waaronder met name de aard van dat goed, zoals deze mede door de maatschappelijke opvattingen wordt bepaald.2 Mijns inziens behoort met betrekking tot een oudedagsvoorziening te worden aangenomen dat als het huwelijk door echtscheiding eindigt, die voorziening, voor zover voorafgaande aan de echtscheiding opgebouwd, niet verknocht is en dus bij de verdeling van de gemeenschap door middel van verrekening in aanmerking moet worden genomen. De analogie met pensioenaanspraken ligt immers alleszins voor de hand (in de strikte zin van het woord is de onderhavige oudedagvoorziening geen pensioenaanspraak, maar de strekking van de voorziening is niet wezenlijk anders dan die van pensioen).3 Vergelijk ook HR 25 maart 2016, ECLI:NL:HR:2016:502, RvdW 2016/442. In die zaak had het hof vastgesteld dat de man aan zijn aanspraak jegens zijn voormalige werkgever de bestemming van een oudedagsvoorziening had gegeven en daaraan de gevolgtrekking verbonden dat die voorziening in de huwelijksgemeenschap viel en dus tussen partijen moest worden verdeeld. Het daartegen gerichte onderdeel 3 van het cassatiemiddel is door uw Raad met toepassing van art. 81 Wet RO verworpen.

Waar het hof niets over de stellingen van de vrouw omtrent het karakter van het stamrecht als oudedagsvoorziening heeft overwogen, moeten we naar de gedachtegang van het hof gissen. Mogelijk4 is die gedachtegang geweest dat de strekking van de oorspronkelijke aanspraak op Tele Atlas beslissend is, omdat indien die aanspraak niet verknocht was, tegen de achtergrond van de zaaksvervangingsregel ook de aanspraak op de stamrecht-BV dat niet is. Die gedachtegang is echter niet juist. Voor de vraag in hoeverre een vervangend goed verknocht is, is de eigen aard van dat goed beslissend en niet de aard van het oorspronkelijke goed.5 Dat lijkt ook recent nog mede de opvatting van de wetgever te zijn.6

Subonderdeel 1a treft dus doel.

Als over het lot van subonderdeel 1a al anders zou moeten worden gedacht, treft in ieder geval subonderdeel 1b doel. In het licht van de door het subonderdeel vermelde rechtspraak van uw Raad heeft het hof ten onrechte niet onderzocht in hoeverre de aanspraak van de man op de stamrecht-BV ziet op de periode voor respectievelijk na de ontbinding van de huwelijksgemeenschap, althans het hof heeft ten onrechte niet gemotiveerd waarom dat onderzoek hier achterwege kon blijven. Waar de vraag of de aanspraak op de stamrecht-BV al dan niet verkocht is tussen partijen in geschil was, was het hof tot het bedoelde onderzoek respectievelijk de bedoelde motivering gehouden, ook zonder dat de vrouw zich in de feitelijke instanties subsidiair op het standpunt had gesteld dat de bedoelde aanspraak gedeeltelijk verknocht is.

De vrouw betoogt dat het hof heeft miskend dat de man blijkens het proces-verbaal van de mondelinge behandeling d.d. 30 april 2014 heeft erkend dat de vrouw bedragen ten behoeve van de huishouding heeft voldaan. Volgens de vrouw moet ervan uitgegaan worden dat de man met die erkenning reageerde op productie 29 van de vrouw, die zag op de periode van 18 februari 2012 tot en met 24 juli 2013, en leidt dit ertoe dat het hof over deze periode een bedrag van € 29.837,04 had moeten toewijzen.

Uit de door mij gecursiveerde passages volgt dat de stelling van de man waarop de vrouw zich beroept, door de man is betrokken in het kader van zijn standpunt dat hij een vergoedingsrecht op de vrouw kan doen gelden omdat zijn inkomen niet toereikend is geweest voor de kosten van de huishouding van beide partijen en deze kosten daarom deels ten laste van de vermogens van beide partijen behoren te worden gebracht. Anders gezegd, de context van de bedoelde stelling van de man is grief IV in het incidenteel beroep, namelijk als toelichting op een door de man gepretendeerde aanspraak. Het hof heeft die stelling niet mede betrokken op grief 16 van het principaal beroep, waar de vrouw zich op het standpunt stelde dat de man moet worden veroordeeld tot betaling van de kosten van de huishouding van de vrouw over de periode vanaf het uiteengaan van partijen en de ingangsdatum van de voorlopige partneralimentatie, en heeft die stelling daarom niet mede gelezen als een erkenning door de man van een door de vrouw gepretendeerde aanspraak. Deze aan het hof voorbehouden uitleg van de gedingstukken is niet onbegrijpelijk. De klacht faalt.

Onderdeel 3 betreft de verrekening van de kosten van de vakantie van de vrouw met de kinderen in New York. Het onderdeel richt zich tegen rechtsoverweging 18.3 van de beschikking van 15 september 2016, waar het hof opsomt welke aanspraken de man en de vrouw tegenover elkaar kunnen doen gelden, en het daarop voortbordurende dictum. De vrouw voert aan dat in het licht van rechtsoverweging 15.9.5 (bedoeld zal zijn rechtsoverweging 15.9.4) van de beschikking van 31 maart 2016, waar het hof grief IV in het incidenteel beroep heeft verworpen, onbegrijpelijk is dat in de opsomming in rechtsoverweging 18.3 van de beschikking van 15 september 2016 de kosten van de vakantie in New York ontbreken. De man erkent dat het onderdeel terecht is voorgesteld.8

Het onderdeel is inderdaad terecht voorgesteld. Het hof heeft in rechtsoverwegingen 15.9.1 tot en met 15.9.4 van de beschikking van 31 maart 2016 grief IV van de man, waarin de man is opgekomen tegen het oordeel van de rechtbank dat de man de helft van de kosten van de vakantie in New York moet dragen, verworpen. In het dictum van de beschikking van 15 september 2016 heeft het hof de beslissing van de rechtbank dat de vrouw ter zake van verrekening van kosten een bedrag van in totaal € 1.537,87 aan de man dient te voldoen – in welk bedrag de kosten van de vakantie in New York waren meegenomen – vernietigd. Vervolgens heeft het hof bepaald dat de vrouw aan de man een bedrag van € 24.164,13 ter zake van verrekening dient te voldoen, welk bedrag is gebaseerd op de optelsom die het hof in rechtsoverweging 18.3 van de beschikking van 15 september 2016 heeft gemaakt, onder verwijzing naar rechtsoverweging 11.16.3 van de beschikking van 4 juni 2015, alsmede rechtsoverwegingen 15.3.1, 15.3.2, 15.8 en 15.10.3 van de beschikking van 31 maart 2016. In deze opstelsom ontbreken de kosten van de vakantie in New York, die de man voor de helft moet dragen gelet op ’s hofs verwerping van grief IV in het incidenteel beroep. De bedoelde helft betreft een bedrag van € 3.462,13.

Onderdeel 4 betreft de peildatum voor de waardebepaling van de voormalige echtelijke woning. De vrouw is in hoger beroep zowel opgekomen tegen de toedeling van de woning aan de man als tegen de beslissing van de rechtbank omtrent de waardering van de woning. Met betrekking tot de toedeling heeft het hof de grieven van de vrouw verworpen (zie rechtsoverweging 3.7.4 van de beschikking van 10 juli 2014). Ter zake van de waardering van de woning heeft het hof een deskundige benoemd. Door de deskundige is de woning per datum 10 maart 2015 getaxeerd, zijnde de datum van zijn rapportage. Het hof heeft bij zijn beschikking van 4 juni 2015 de bezwaren van partijen tegen die taxatie verworpen en het bedrag dat de man ter zake van de toedeling van de woning aan hem dient te vergoeden, berekend op € 167.416,—. Het dictum van de eindbeschikking van 15 september 2016 is hiermee in overeenstemming.

De vrouw richt hiertegen een rechtsklacht. Die klacht berust op de opvatting dat indien de verdelingsrechter niet de verdeling zelf vaststelt, maar slechts de wijze van verdeling, het tijdstip van de feitelijke verdeling de peildatum is, tenzij partijen een andere datum zijn overeengekomen of op grond van redelijkheid en billijkheid een andere datum behoort te worden aanvaard.

Wat de steller van het onderdeel onder de feitelijke verdeling verstaat, maakt hij niet duidelijk. Mogelijk bedoelt hij het tijdstip waarop ter uitvoering van de verdeling overeenkomstig art. 3:186 BW levering van de voormalige echtelijke woning aan de man zal plaatsvinden. In dat geval faalt de klacht omdat zij ten onrechte de effectuering van de verdeling aan de verdeling gelijkstelt.

Mogelijk ook bedoelt de steller van het middel een overeenkomst van verdeling door partijen met inachtneming van hetgeen door het hof omtrent de wijze van verdeling is bepaald. Op zichzelf is juist dat indien de rechter de verdeling niet zelf vaststelt maar alleen de wijze van verdeling gelast (een onderscheid dat door art. 3:185 lid 1 BW wordt gemaakt), de verdeling een erop volgende overeenkomst van verdeling door partijen veronderstelt.9 Ervan uitgaande dat de opvatting van het middel is dat voor de peildatum deze op de beslissing van de rechter volgende overeenkomst van verdeling bepalend is, dient de klacht mijns inziens eveneens te worden verworpen.

De juistheid van de veronderstelde opvatting volgt niet uit de door het onderdeel genoemde beschikking HR 22 september 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA7205, NJ 2000/643. Die beschikking formuleert de regel dat bij vaststelling van de verdeling door de rechter als peildatum de datum van de uitspraak van de rechter het meest in aanmerking komt. Uit die regel kan niet a contrario worden afgeleid dat indien de rechter de wijze van verdeling bepaalt, iets anders geldt. De reden die genoemde beschikking voor de regel geeft, namelijk dat op de dag van de uitspraak wordt vastgesteld wat aan een ieder toekomt, is integendeel óók geldig ingeval de rechter, zoals in een geval als het onderhavige, de wijze van verdeling nauwkeurig heeft vastgesteld, met inbegrip van het bedrag van de eventuele overbedelingsaanspraak. Daarom komt ook in een geval als het onderhavige, als peildatum de datum van de uitspraak van de rechter het meest in aanmerking.

Ook diverse overwegingen van praktische aard pleiten hiervoor. In de eerste plaats is het maar de vraag of de praktijk zich van het onderscheid tussen het geval dat de rechter zelf de verdeling vaststelt en het geval dat hij slechts de wijze van verdeling gelast, wel steeds bewust is.10 Naar mijn waarneming gaat het om een onderscheid dat in gevallen als het onderhavige uitsluitend van theoretisch belang is. De overeenkomst van verdeling die volgt op de beslissing van de rechter waarbij hij tot in detail de wijze van verdeling heeft gelast, zal doorgaans niet met uitdrukkelijke wilsverklaringen tot stand komen, maar stilzwijgend volgen uit door partijen verrichte uitvoeringshandelingen. Aldus bestaat er in praktisch opzicht geen verschil met het geval waarin de rechter de verdeling heeft vastgesteld.11 In de tweede plaats kan de rechter de waarde van een te verdelen goed uiteraard niet bepalen met ingang van een datum die ten tijde van zijn uitspraak nog in de toekomst ligt. Een consequent doordenken van de opvatting van het onderdeel leidt tot de gevolgtrekking dat de rechter die de wijze van verdeling gelast, de waarde van het te verdelen goed op het moment van verdeling niet zou kunnen vaststellen en dus ook niet het bedrag van de overbedelingsaanspraak in verband met de door hem bevolen toedeling. Een nieuwe procedure zou nodig zijn om de bedoelde waarde en het bedoelde bedrag vast te stellen. Dat is uiteraard hopeloos onpraktisch. Ten slotte nog, uitgaande van de opvatting van het onderdeel liggen manipulaties voor de hand. Bij een stijgende markt neemt de overbedelingsaanspraak toe en bij een dalende markt neemt zij af. Het loont dus gemakkelijk voor een van partijen om de overeenkomst van verdeling uit te stellen. Ook daarom behoort de opvatting waarvan het onderdeel uitgaat, niet te worden aanvaard.

De vrouw klaagt dat zij in grief 11, waarin zij is opgekomen tegen de verdeling van de inboedel door de rechtbank, heeft gesteld dat de rechtbank ten onrechte geen rekening heeft gehouden met verknochtheid, persoonlijke spullen en met het buiten de boedel vallen van spullen van de moeder van de vrouw, welke stelling de vrouw heeft uitgewerkt op de als productie 28 overgelegde lijsten. Ook tijdens de mondelinge behandeling is door de advocaat van de vrouw aan de verknochtheid en de spullen van de overleden moeder gerefereerd, aldus de vrouw. Het hof is volgens de vrouw ten onrechte niet op deze essentiële stellingen ingegaan.

Het onderdeel faalt. Alle goederen waarvan de vrouw had gesteld dat ze aan haar verknocht waren, zijn door het hof aan haar toebedeeld. Daarvan uitgaande kan de vrouw bij haar klacht slechts belang hebben voor zover het hof aan die goederen een waarde heeft toegekend en in verband met de toedeling aan de vrouw, aan de man een aanspraak wegens overbedeling heeft toegekend (dan wel verrekend), dan wel ten onrechte aan de vrouw niet zo’n aanspraak heeft toegekend.12 Dat doet zich niet voor. Het hof heeft aan de inboedelgoederen geen waarde toegekend. Daarover klaagt het middel niet. Overigens vermelden ook de lijsten die de vrouw als productie 28 heeft overgelegd, geen waardes.

Ten overvloede nog het volgende. Zoals de steller van het middel (onder 29) ook zelf aanduidt, kan verknochtheid in diverse gradaties bestaan. Het is niet noodzakelijk zo dat verknochte goederen ook in economische zin niet van de gemeenschap deel uitmaken. Uitgaande van de hoofdregel dat de huwelijksgemeenschap alle goederen van de echtgenoten omvat, lag het niet alleen op de weg van de vrouw om de feiten en omstandigheden te stellen en eventueel te bewijzen waaruit volgt dat de bedoelde goederen in juridische zin wegens verknochtheid buiten de gemeenschap behoorden te blijven, maar ook dat die verknochtheid zo ver gaat dat dit ook in economische zin diende te geschieden. Eventueel valt het oordeel van het hof aldus te verstaan, dat de vrouw wel voldoende voor het eerste had gesteld, maar onvoldoende voor het laatste. Het onderdeel duidt ten onrechte niet aan op grond van welke stellingen van de vrouw het hof tot een nadere motivering gehouden was. Dat onderdeel duidt zelfs ook geen vindplaatsen aan waaruit zich laat afleiden dat in de feitelijke instanties de vrouw op het standpunt stond dat de economische waarde van de door haar als verknocht aangemerkte goederen buiten de gemeenschap viel (anders dan de waarde van de aan de man toe te delen inboedelgoederen) en dat in verband daarmee de man ter zake van de inboedel zou worden overbedeeld.

Het middel analyseert dat het oordeel van het hof op een viertal gronden berust en formuleert tegen elk van die gronden klachten: a) de ontslagvergoeding is ineens ontvangen en is daarom niet verknocht; b) de aan de ontslagvergoeding ten grondslag liggende overeenkomst is niet overgelegd, zodat het doel niet vastgesteld kan worden; c) niet duidelijk is welke bestemming de gelden hebben gekregen; en d) de uitspraak van de Hoge Raad van 7 december 2012 is niet van toepassing, omdat het in die zaak niet om een ontslagvergoeding maar om een letselschadevergoeding ging. Ten aanzien van grond a) en d) stelt de man, onder verwijzing naar de hiervoor reeds besproken uitspraak van de Hoge Raad van 24 juni 2016, dat de strekking van de ontslagvergoeding van belang is en dat wanner de ontslagvergoeding is verstrekt door de werkgever tot vervanging van toekomstig gederfd loon, zij verknocht is voor zover de vergoeding ziet op de periode na de ontbinding van de huwelijksgemeenschap. Ten aanzien van grond b) klaagt de man dat het oordeel van het hof onvoldoende gemotiveerd is, nu hij wel degelijk stukken heeft overgelegd waaruit de strekking van de ontslagvergoeding blijkt. De man heeft zijn arbeidsovereenkomst met TomTom in het geding gebracht, die de grondslag vormt voor de ontslagvergoeding. Voorts heeft de man de uitspraken in de gerechtelijke procedure tussen TomTom en hemzelf over de ontslagvergoeding overgelegd. Met betrekking tot grond c) stelt de man dat het hof heeft miskend dat de strekking ten tijde van de verkrijging van het goed doorslaggevend is en die strekking niet later gewijzigd kan worden.

De vrouw heeft naar aanleiding van het incidentele cassatieberoep (onder meer) aangevoerd dat de man daarbij geen belang heeft. Zij grondt dit verweer op de omstandigheid dat de man in het incidenteel appel niet is opgekomen tegen het oordeel van de rechtbank dat de bestemming van de ontslagvergoeding niet vast is komen te staan, in samenhang bezien met de erkenning van de man in het verweerschrift in appel, randnummer 22, dat de vrouw recht heeft op de helft van de ontslagvergoedingen.

De man is in het incidenteel beroep met grief V tegen het oordeel van de rechtbank omtrent de ontslagvergoedingen van TomTom opgekomen. Hij heeft, kort gezegd, aangevoerd dat de rechtbank ten onrechte heeft geoordeeld dat de ontslagvergoedingen niet verknocht zijn omdat niet blijkt dat de ontvangen ontslagvergoeding nog altijd aanwezig is. De man heeft in dat kader bankafschriften overgelegd waaruit blijkt op welke betaalrekening de ontslagvergoeding is ontvangen, heeft beargumenteerd waarom een groot deel van dit bedrag zich onder de vrouw moet bevinden en heeft voor het overige aangekondigd nadere stukken in het geding te brengen waaruit blijkt dat de vergoeding nog altijd aanwezig is.

Uit een en ander blijkt dat de man de overwegingen van de rechtbank aldus heeft opgevat dat volgens haar geen sprake is van verknochtheid omdat niet is gebleken dat de ontslagvergoeding nog is te identificeren, en niet (tevens) omdat de strekking van de aanspraak op de vergoeding niet zou zijn gebleken. Gelet op de context, zoals hiervoor weergegeven, heeft de man het oordeel van de rechtbank inderdaad in die zin mogen opvatten.

Hiervoor in 3.3 kwam al aan de orde dat de vrouw zich ook op het standpunt stelt dat de man zou hebben erkend dat de ontslagvergoedingen bij helfte moeten worden verdeeld. Ook in zoverre is haar verweer ondeugdelijk. De door de vrouw aangeduide passage uit het verweerschrift, tevens incidenteel beroepschrift, onder 22 ziet op de omvang van het (gemiddelde) inkomen van de man in het kader van de vaststelling van de alimentatie. In dát verband lijkt de man te zeggen dat mede de ontbindingsvergoedingen bij helfte tussen partijen moeten worden verdeeld. Uit grief V in het incidenteel beroep blijkt echter dat dit zo niet kan zijn bedoeld, hetgeen voor de vrouw redelijkerwijs duidelijk moet zijn geweest.

Vervolgens kom ik toe aan de inhoudelijke bespreking van de klachten in het incidenteel beroep. Uit de beschikking van uw Raad van 24 juni 2016, ECLI:NL:HR:2016:1293, NJ 2016/292 volgt dat indien een ontslagvergoeding de vorm krijgt van hetzij een stamrechtverzekering hetzij een stamrecht-BV, voor de mate waarin die voorziening verknocht is beslissend is in hoeverre de aanspraak op het stamrecht ziet op de periode voor, respectievelijk na de ontbinding van de huwelijksgemeenschap. Tussen partijen is in confesso dat wat betreft de van TomTom ontvangen vergoeding van een stamrechtvoorziening geen sprake is. Uit rechtsoverweging 3.9.2 van de beschikking van 10 juli 2014 blijkt dat het hof uit is gegaan van de opvatting dat een ontvangen ontslagvergoeding die niet in een stamrechtverzekering is ondergebracht, niet verknocht is, omdat niet-verknochtheid de ‘hoofdregel’ zou zijn. De beschikking van uw Raad van 7 december 2012, ECLI:NL:HR:2012:BY0957, NJ 2013/141 maakt dit volgens het hof niet anders, omdat het daar ging om schadevergoeding bij letselschade, wat volgens het hof een geheel andere situatie is.

Het dunkt mij betwistbaar dat nog steeds als hoofdregel zou gelden dat een ontslagvergoeding niet verknocht is.13 Mijns inziens blijkt uit de beschikking van 24 juni 2016 dat uw Raad van maatwerk uitgaat, zonder een hoofdregel.14 Reeds op die grond treft de rechtsklacht van het middel doel. Ook zie ik geen reden voor het onderscheid dat het hof meent te moeten maken tussen een ontslagvergoeding en schadevergoeding in geval van letselschade. Volgens de kennelijke opvatting van het hof kunnen liquide middelen die het resultaat zijn van een ontvangen vergoeding voor letselschade verknocht zijn, maar geldt dit niet voor een ontslagvergoeding. De logica van die opvatting ontgaat mij. Mij dunkt dat in beide gevallen doorslaggevend is of de vergoeding betrekking heeft op nadeel dat de betrokken echtgenoot geheel of gedeeltelijk na ontbinding van de gemeenschap in de toekomst zal leiden of niet. Of de ontslagvergoeding in een stamrechtvoorziening is ondergebracht of niet, is niet bepalend. Ook in zoverre slaagt het middel.

Het middel in het incidenteel cassatieberoep slaagt.