Uitspraken

Strekking van het middel8 is dat het hof niet heeft mogen dan wel kunnen oordelen dat zich voor [eiser] c.s. geen onmogelijkheid als bedoeld in art. 611d Rv. voordoet om te kunnen voldoen aan de veroordeling op straffe van een dwangsom in het arrest van het gerechtshof ’s-Hertogenbosch van 14 februari 2012 tot herstel in de oude toestand door het verwijderen van de ten behoeve van het zwembad aangebrachte fundering onder de spouwmuur/zijmuur van de bibliotheek zonder die muur te beschadigen.

De zes onderdelen van het middel9 voeren daartoe diverse rechts- en motiveringsklachten aan.

Juridisch kader 10

Art. 611d Rv. bepaalt dat de rechter die de dwangsom heeft opgelegd, deze dwangsom op vordering van de veroordeelde onder meer kan opheffen of verminderen in geval van blijvende of tijdelijke, gehele of gedeeltelijke onmogelijkheid voor de veroordeelde om aan de hoofdveroordeling te voldoen.

Gelet op het hiervoor vermelde uitgangspunt dient de rechter restrictief met deze mogelijkheden om te gaan. De vraag of de hoofdveroordeling al dan niet terecht is uitgesproken, komt niet voor behandeling in aanmerking in de procedure van art. 611d Rv. en speelt derhalve daarbij geen rol. Daarbij moet worden bedacht dat tegen de uitspraak waarbij de dwangsom werd opgelegd rechtsmiddelen hebben opengestaan en dat de procedure op de voet van art. 611d lid 1 Rv. er niet toe mag leiden dat nog eens een extra procedure wordt gecreëerd waarin (via een extra opengesteld rechtsmiddel) nogmaals wordt geoordeeld over de juistheid van de hoofdveroordeling11. In het verlengde daarvan bepaalt het tweede lid dat de rechter de dwangsom niet kan opheffen voor zover zij reeds was verbeurd voordat de onmogelijkheid intrad.

“15. O. dat van “onmogelijkheid” als bedoeld in genoemde bepaling sprake is indien zich een situatie voordoet waarin de dwangsom als dwangmiddel – dit wil zeggen als geldelijke prikkel om nakoming van de veroordeling zoveel mogelijk te verzekeren – naar de woorden van de Gemeenschappelijke MvT op art. 4 “zijn zin verliest”;

16. O. dat dit laatste in een geval als het onderhavige, waarin niet tijdig aan de hoofdveroordeling is voldaan, moet worden aangenomen indien het onredelijk zou zijn meer inspanning en zorgvuldigheid te vergen dan de veroordeelde heeft betracht;”

In zijn noot onder dit arrest wijst Heemskerk er op13 dat het Benelux Gerechtshof de term “onmogelijkheid” niet in objectieve, maar in subjectieve zin uitlegt, en dat derhalve rekening moet worden gehouden met alle omstandigheden waarin de veroordeelde verkeert.

De maatstaf van rechtsoverweging 16 van het hiervoor onder 3.4 geciteerde arrest van het Benelux Gerechtshof van 25 september 1986 wijkt, aldus de Hoge Raad, niet af van hetgeen de eisen van redelijkheid en billijkheid in het gegeven geval meebrengen16.

De vraag of de rechter buiten het geval van art. 611d Rv. een verbeurde dwangsom op grond van de redelijkheid en billijkheid mag opheffen of verminderen, moet op grond van de rechtspraak van het Benelux Gerechtshof en de Hoge Raad ontkennend worden beantwoord17. Indirecte toetsing aan hetgeen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid aanvaardbaar is, is volgens Beekhoven van den Boezem in sommige gevallen wel mogelijk18.

Het bestreden arrest

Ik merk allereerst op dat [eiser] c.s. bij arrest van het gerechtshof ’s-Hertogenbosch van 14 februari 2012 – voor zover thans van belang – zijn veroordeeld tot het in de oude toestand (doen) herstellen van de spouwmuur/zijmuur van de bibliotheek door de aangebrachte fundering onder die muur/zijmuur van de bibliotheek te (doen) verwijderen zonder die muur te beschadigen20. Het hof heeft die veroordeling (hierna: de hoofdveroordeling) zo geformuleerd “dat uitsluitend wordt gedaan wat nodig is om de onrechtmatige toestand op te heffen”21. Aan de hoofdveroordeling heeft het hof, door bekrachtiging van het vonnis waarvan beroep in zoverre, een dwangsom verbonden van € 5.000,-- voor iedere dag dat [eiser] c.s. niet aan deze veroordeling voldoen, met een maximum van € 100.000,--.

De voorwaarde “zonder die muur te beschadigen” ontbrak in het dictum van het vonnis van de rechtbank Roermond, maar deze toevoeging wordt in het arrest van het hof van 14 februari 2012 niet nader gemotiveerd. Wel merkt het hof in rechtsoverweging 3.2 van zijn thans bestreden arrest op dat het (in zijn eerdere arrest van 14 februari 2012) de beslissing van de rechtbank heeft vernietigd “en een concretisering heeft gegeven die in het dictum van de rechtbank ontbrak”.

[eiser] c.s. hebben gesteld dat het in de oude toestand herstellen inhoudt dat de door hen aangebrachte betonnen fundering wordt weggehaald en dat er vervolgens weer zwart zand onder de spouwmuur/zijmuur wordt aangebracht22.

De hoofdveroordeling houdt daarmee m.i. in dat dit proces wordt uitgevoerd zonder dat de muur wordt beschadigd.

“4.4 Het rapport van [A] maakt wel duidelijk dat het wegnemen van de door [eiser] [c.s.] aangebrachte fundering een lastig karwei is waarbij aanzienlijke zorg en mogelijk ook aanzienlijke kosten besteed moeten worden aan het vermijden van beschadiging van de muur. Er valt echter geenszins uit af te leiden dat dit karwei onuitvoerbaar is. Daarbij moet bedacht worden dat het vereiste herstel in de oude toestand ertoe strekt dat de door [eiser] wederrechtelijk aangebrachte wijzigingen ongedaan worden gemaakt en dat het begrip “oude toestand” daarom ook niet al te letterlijk mag worden opgevat. Als het wegnemen van de door [eiser] aangebrachte fundering tot gevolg heeft dat voorzieningen ter voorkoming van schade aan de muur noodzakelijk worden die in de oude toestand niet noodzakelijk waren, betekent dit dat die voorzieningen getroffen moeten worden en niet dat herstel in de oude toestand onmogelijk is en er dus niets meer hoeft te gebeuren. (…).

Ook de rapportage van de gemeente Weert leidt niet tot de conclusie dat verwijdering van de betonnen fundering zonder beschadiging van de muur onuitvoerbaar is.

Zij vermeldt wel als de mening van de rapporterende ambtenaar [betrokkene 2] dat het terugbrengen van de fundering in de oorspronkelijke staat moeilijk tot onmogelijk is uit te voeren en daarvoor wordt ook wel een motivering gegeven, maar die gaat ervan uit dat het gebruik van een hulpconstructie daarbij niet toegelaten is, een uitgangspunt dat het hof, zoals hiervoor onder 4.4 reeds is overwogen, onjuist acht.”

Het hof oordeelt aldus dat van een onmogelijkheid om aan de hoofdveroordeling te voldoen geen sprake is omdat uit het rapport [A] en de rapportage van de gemeente Weert blijkt dat verwijdering van de aangebrachte fundering wel mogelijk is als nadien een hulpconstructie wordt aangebracht om de schade aan de muur zoveel mogelijk te beperken.

Dat betekent in de eerste plaats dat het hof in feite constateert dat het voor [eiser] c.s. inderdaad praktisch onmogelijk23 is om te voldoen aan de hoofdveroordeling tot herstel in de oude toestand door het verwijderen van de fundering zonder de spouwmuur/zijmuur van de bibliotheek te beschadigen.

Zoals hiervoor vermeld, is vaste rechtspraak dat de onmogelijkheid om de hoofdveroordeling uit te voeren in beginsel moet worden beoordeeld aan de hand van feiten en omstandigheden die zich hebben voorgedaan ná de hoofdveroordeling.

De onmogelijkheid blijkt door de overgelegde rapportages van den aanvang af besloten te hebben gelegen in de hoofdveroordeling zoals het hof deze heeft geconcretiseerd. Daarmee is het tevens een onmogelijkheid als bedoeld in art. 611d Rv.24.

M.i. geeft de nadere invulling van de verplichting van [eiser] c.s. en het oprekken van het begrip ‘oude toestand’ blijk van een onjuiste rechtsopvatting van het begrip ‘onmogelijkheid’ in art. 611d Rv. Indien naleving van de hoofdveroordeling onmogelijk is, dient dát te worden vastgesteld en niet de hoofdveroordeling te worden aangepast.

Het oordeel geeft voorts blijk van een onjuiste taakopvatting van de art. 611d-rechter. Het is m.i. niet aan deze rechter om een andere hoofdveroordeling te formuleren. Ik meen dat daarvoor steun kan worden gevonden in het arrest van het Benelux Gerechtshof van 27 juni 2008, waarin wordt geoordeeld dat de taak van de dwangsomrechter (de art. 611d-rechter) een andere is dan die van de rechter die heeft te oordelen over een executiegeschil (dit kan in voorkomend geval dezelfde rechter zijn als de rechter die de dwangsom heeft uitgesproken). Deze laatste is uitsluitend bevoegd om te beoordelen of de hoofdveroordeling al dan niet is uitgevoerd26. Of zoals A-G Dubrulle het in zijn conclusie vóór dit arrest uitdrukt: volgens de rechtspraak van het Benelux Gerechtshof “is de dwangsomrechter (…) enkel bevoegd om te ‘raken’ aan de dwangsom en niet aan de veroordeling.”

In het verlengde daarvan komt aan de dwangsomrechter m.i. ook niet de bevoegdheid toe om een hoofdveroordeling te ‘verbeteren’ of ‘aan te vullen’. Daarbij laat ik dan nog daar dat ingevolge het bepaalde in de art. 31 lid 1 en 32 lid 1 Rv. de rechter niet tot een verbetering of aanvulling overgaat dan na partijen in de gelegenheid te hebben gesteld zich daarover uit te laten, hetgeen het hof in het onderhavige geval niet heeft gedaan, en het hof voorts zijn uitspraak niet ambtshalve mag aanvullen.

Zowel in het rapport [A] als in de brief van [betrokkene 1] wordt erop gewezen dat de aangebrachte fundering een gunstiger uitwerking heeft op de stabiliteit van de muur dan de oorspronkelijke zandlaag. In de brief van [betrokkene 1] van 3 mei 201228 wordt aan het slot zelfs vermeld: “Bovenstaand in ogenschouw nemend is het geotechnisch gezien zeer onwenselijk om de fundering van de tuinmuur in zijn oorspronkelijke staat te herstellen. De technische noodzaak daartoe ontgaat ons volledig.”

Het oordeel van het hof dienaangaande is als volgt:

“4.5 De brief van [betrokkene 1] voegt aan het rapport van [A] niet noemenswaardig toe. [betrokkene 1] geeft als zijn mening dat het voldoende verdichten van de aanvulling (kennelijk: van de ondergrond bij verwijdering van de betonnen fundering) zeer lastig, zo niet onmogelijk zal zijn, maar geeft daarvoor geen motivering. Hij volstaat met (op zichzelf tamelijk overtuigend) uiteen te zetten dat de fundering van de muur door het handelen van [eiser] als het ware verbeterd is en dat bij het herstellen van de oorspronkelijke staat weer een instabiele en slechtere situatie ontstaat. Daarmee ziet hij er echter aan voorbij dat het handelen van [eiser] nu eenmaal onrechtmatig is bevonden en dat de bouwtechnische deugdelijkheid ervan daaraan niet afdoet. Bovendien verdient opmerking dat de oorspronkelijke staat van de fundering van de muur nu wel in bouwtechnische zin instabiel kan zijn, maar desondanks wel 35 jaar voor zover bekend zonder problemen stand heeft gehouden.”

In de eigen bewoordingen van het hof is “tamelijk overtuigend” aangetoond dat de door [eiser] c.s. aangebrachte fundering een betere en stabielere situatie oplevert dan hoe het in de oude toestand was.

Terzijde: ik weet niet precies wat het hof met “tamelijk” overtuigend bedoelt; iets overtuigt of niet.

Ik ga er dan ook vanuit dat [betrokkene 1] in de visie van het hof overtuigend heeft aangetoond dat de fundering van de muur door het handelen van [eiser] c.s. is verbeterd en dat bij het herstellen van de oorspronkelijke staat weer een instabiele en slechtere situatie ontstaat, maar dat dat het hof niet op andere gedachten brengt met betrekking tot het begrip ‘onmogelijkheid’ als bedoeld in art. 611d Rv. Deze indruk wordt versterkt door het vervolg dat het hof eraan geeft (ik parafraseer): de fundering is nu eenmaal onrechtmatig aangebracht en moet dus worden afgebroken.

Dit oordeel geeft m.i. eveneens blijk van een onjuiste rechtsopvatting van het begrip ‘onmogelijkheid’ in art. 611d Rv. Het leidt naar mijn mening tot een onbillijk resultaat: de verplichting tot het verwijderen van de fundering waardoor een instabiele situatie ontstaat en de kans op schade aan de muur vergroot, moet worden opgevangen door het verplicht aanbrengen van een hulpconstructie teneinde hetzelfde resultaat te bereiken.

Het oordeel laat voorts geen afweging zien met betrekking tot de ambtshalve bij te brengen vraag welk belang [verweerder] c.s. hebben bij de vervanging van de fundering door een voorziening die exact dezelfde functie heeft als die fundering. In zoverre zou voor de matiging of opheffing van de opgelegde dwangsom ook aansluiting kunnen worden gezocht bij art. 3:303 BW.

Het middel slaagt mitsdien in zoverre.

Het bestreden arrest dient te worden vernietigd en de zaak moet naar een ander hof te worden verwezen. Ik geeft het verwijzingshof in overweging een schikkingscomparitie te gelasten. Het komt mij voor dat deze zaak zich daar bij uitstek voor leent, zeker na cassatie en verwijzing29.