Uitspraken

1. te oordelen dat de KNAW bij afweging van de betrokken belangen in redelijkheid niet heeft kunnen komen tot het besluit van 2 april 2024 tot een geleidelijke uitfasering van het wetenschappelijk onderzoek met non-humane primaten binnen de KNAW-instituten, in casu het Herseninstituut, en tot een volledige stopzetting van het onderzoek uiterlijk op 1 oktober 2032 (hierna ook: het besluit”);

2. de KNAW te gebieden het besluit in te trekken, haar te verbieden verdere uitvoering te geven aan het besluit en haar te gebieden alle gevolgen van het besluit ongedaan te maken.

“Ondanks de kwaliteit en het belang van het wetenschappelijk onderzoek met non-humane primaten in het bijzonder in de neurowetenschappen (…) de duidelijke signalen vanuit de maatschappij over de onwenselijkheid van dit type onderzoek niet genegeerd kunnen worden. Daarnaast is de KNAW van mening dat door de gewenste uitbreiding het reeds bestaande dierexperimenteel onderzoek bij het NIN en wellicht ook bij andere KNAW-instituten een verhoogd risico zou lopen in verband met dieractivisme. Tot slot wenst de KNAW rekening te houden met de uitgesproken opvattingen en gevoeligheden over onderzoek met non-humane primaten van haar strategische samenwerkingspartners.”

In 2016 heeft de Tweede Kamer een motie (nr. 57) aangenomen die luidt:

“overwegende dat proeven met niet-humane primaten een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van medicijnen en de bestrijding van ernstige ziekten;

overwegende dat met het oog op dierenwelzijn proeven met niet-humane primaten zo veel mogelijk beperkt dienen te worden tot onderzoek dat strikt noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen;

verzoekt de regering, door een onafhankelijke commissie te laten onderzoeken hoe er zo snel mogelijk gekomen kan worden tot een afbouw van proeven op niet-humane primaten naar nul (…), zonder dat dit gevolgen heeft voor het onderzoek dat strikt noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen”

“(…) overwegende dat proefdieren (waaronder apen) nog steeds een belangrijke rol vervullen in medisch en wetenschappelijk onderzoek, waaronder het bestrijden van levensbedreigende ziekten en infectieziekten die de volksgezondheid in gevaar brengen, overwegende dat het onwenselijk zou zijn dat onderzoeksfaciliteiten wegtrekken naar het buitenland,

constaterende dat het onwenselijk zou zijn dat een te snelle afbouw zou leiden tot het in gevaar brengen van genoemd belangrijk medisch en wetenschappelijk onderzoek,

verzoekt de regering, er zorg voor te dragen dat de afbouw van het aantal proeven met apen zorgvuldig gebeurt en niet mag leiden tot het in gevaar komen van de bestrijding van levensbedreigende ziekten en infectieziekten die de volksgezondheid in gevaar brengen”

In november 2018 heeft de Tweede Kamer een motie (nr. 78) aangehouden die luidt:

“constaterende dat de Kamer zich heeft uitgesproken om proeven op apen te beëindigen, mits dit geen directe gevolgen heeft voor het onderzoek dat strikt noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen;

constaterende dat het Rathenau Instituut in opdracht van de regering daarom een verkenning naar proeven op apen heeft gedaan «Van aap naar beter»;

(...)

constaterende dat volgens deze verkenning “fundamenteel wetenschappelijk onderzoek” wordt gedaan voor inzicht in wetenschappelijke vragen,

(…)

constaterende dat het Rathenau Instituut het verbieden of afbouwen van dit type onderzoek naar nul een politieke keuze noemt;

verzoekt de regering, om een voorstel te doen om het fundamenteel onderzoek op apen, dat geen directe betekenis heeft voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen, te beëindigen”

Op 24 november 2022 heeft de Tweede Kamer een motie (nr. 113) aangenomen die luidt:

“verzoekt de regering om in de loop van 2023 de opdracht te geven tot een onderzoek naar de mogelijkheid om het aantal proeven op niet-humane primaten verder te verlagen zonder dat dit gevolgen heeft voor het onderzoek dat strikt noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen, conform de wens van de Kamer (zoals verwoord in motie

32 336, nr. 57)”

Bij brief van 14 december 2023 heeft het bestuur van de KNAW de ondernemingsraad verzocht om te adviseren over het voorgenomen besluit van 28 november 2023. De adviesaanvraag houdt, voor zover van belang, het volgende in:

“Overwegingen bij het besluit

Het principiële standpunt dat ten grondslag ligt aan dit voorgenomen besluit luidt dat het KNAW-bestuur het niet wenselijk vindt dat binnen de KNAW-organisatie in de toekomst nog onderzoek wordt gedaan aan non-humane primaten voor wetenschappelijk onderzoek dat niet noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen.

Bij het komen tot dit standpunt hebben de volgende overwegingen een rol gespeeld:

• Het KNAW-bestuur constateert dat er in toenemende mate een roep vanuit politiek en maatschappij klinkt om wetenschappelijk onderzoek met NHP om ethische redenen zoveel mogelijk te beperken daar waar dat niet noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen.

• Deze trend, die ook terug te lezen valt in de verschillende adviezen rondom het gebruik van NHP voor wetenschappelijk onderzoek, is onzes inziens onomkeerbaar en noopt ook de KNAW-onderzoeksorganisatie ertoe om deze periodiek af te wegen tegen de intrinsieke waarde van het eigen fundamenteel wetenschappelijke onderzoek.

• Andere academische instellingen in Nederland hebben de keuze om te stoppen met fundamenteel onderzoek met NHP in de afgelopen jaren al gemaakt. Naast de KNAW, draagt binnen Nederland op dit moment alleen het BPRC nog verantwoordelijkheid voor onderzoek met NHP.

• In 2009 is reeds besloten om het toenmalige onderzoek aan NHP niet uit te breiden en alleen het onderzoek van de toenmalige directeur, tevens NIN-groepsleider, te steunen. Het einde van dit onderzoek komt in zicht met de pensioneringsdatum van deze groepsleider. De langstlopende bestaande onderzoekverplichtingen lopen door tot 1 oktober 2032. Het is niet redelijk om voorzieningen te treffen voor gebruik van NHP binnen NIN nadat deze groepsleider gestopt is in 2032.

• Door nu een besluit te nemen, houdt de KNAW zelf regie en is het mogelijk om zelf het tijdpad te bepalen: het moment van stoppen ligt ver genoeg in de toekomst om bedrijfsmatig, ten aanzien van personeel en wetenschappelijk zorgvuldig te werk te gaan.”

Op 10 en 23 januari 2024 heeft tussen (de ‘NHP-commissie’ van) de ondernemingsraad en het bestuur informeel overleg plaatsgevonden en zijn vragen van de ondernemingsraad beantwoord. Op 25 januari 2024 heeft een reguliere overlegvergadering plaatsgevonden. In de notulen staat het volgende:

“Vanuit de ondernemingsraad wordt opgemerkt dat het bestuur in deze aanvraag voorbij lijkt te gaan aan de politiek en wet- en regelgeving. De KNAW is de stem en hoeder van de wetenschap. Wat er nu lijkt te gebeuren is dat de maatschappij tegen excellent onderzoek wordt beschermd in plaats van andersom. Daarmee komt de vrijheid van onderzoek in het geding. De ondernemingsraad begrijpt dat het werken met NHP een gevoelige kwestie is, maar zou in deze juist verwachten dat de KNAW opkomt voor het onderzoek en de betreffende onderzoekers en niet besluit toe te geven aan de maatschappelijke druk. (…)

De bestuurder dankt de ondernemingsraad voor deze zienswijze. Zoals ook besproken tijdens de overleggen met de NHP-commissie gaat het hierbij om een keuze van het bestuur. Het bestuur heeft de verantwoordelijkheid om risico’s en belangen af te wegen en hierin een standpunt te bepalen; dit kan ook zijn als dat vooruitlopend is op wet- en regelgeving. (…)”

Op 15 februari 2024 heeft de ondernemingsraad negatief geadviseerd. In het advies staat onder meer het volgende:

“Gezien de gevoeligheid van deze kwestie met veel voor- en tegenstanders, actuele ontwikkelingen op politiek gebied en vooral vanwege de niet-navolgbare overwegingen van het bestuur, vraagt de ondernemingsraad het KNAW-bestuur om het voorgenomen besluit in te trekken, het onderzoek van OCW af te wachten en alternatieven voor continuering van NHP-onderzoek te onderzoeken.

De ondernemingsraad motiveert dit advies als volgt:

(…) Het bestuur geeft aan dat er diverse interne en externe adviezen in beschouwing genomen zijn. De ondernemingsraad heeft deze adviezen en rapporten tot zich genomen, maar komt tot de conclusie dat geen van deze rapporten concludeert dat onderzoek aan NHP moet stoppen noch dat het voor de KNAW-organisatie beter zou zijn om dit onderzoek niet meer onder eigen dak te laten plaatsvinden. (…) Daarnaast verwijst het bestuur naar de politiek die aandringt op vermindering van onderzoek met NHP (…) Echter, het vrije fundamenteel excellente, zeer maatschappelijk relevante onderzoek binnen de KNAW wordt hiermee niet beschermd, hetgeen het overgrote deel van de KNAW-organisatie betreft. (…) Transparantie met betrekking tot de weging van voor en tegen is er niet (…).

In de afwegingen van risico's en belangen belicht het KNAW-bestuur uitsluitend overwegingen om te stoppen met NHP-onderzoek. Echter de andere kant van de medaille wordt niet belicht. Zo zijn er bijvoorbeeld patiëntenorganisaties van mensen met verschillende hersenaandoeningen die doorgang van dit onderzoek juist van levensbelang achten. De onderzoekers van het Herseninstituut, de medische sectie van het Genootschap, de voorzitter van de WECO en de peer review-commissie van het Herseninstituut pleiten er allen voor om dit onderzoek niet te stoppen. Daarnaast heeft ook minister Dijkgraaf de opdracht meegegeven aan de OCW-commissie om na te gaan of het stoppen van onderzoek aan NHP Nederland en Europa afhankelijk zou kunnen maken van onderzoek in China en de VS (…). Aangezien deze aspecten niet in de adviesaanvraag aan bod komen is het voor de ondernemingsraad niet duidelijk in hoeverre het bestuur in zijn risico-afweging de argumenten voor het niet stopzetten van onderzoek met NHP heeft meegewogen. (…)

Gezien de kritische geluiden van experts als het gaat om stopzetten van de onderzoekslijn, vraagt de ondernemingsraad zich af welke alternatieven het KNAW-bestuur heeft onderzocht of overwogen om het onderzoek alsnog te kunnen continueren. (…)

In het licht van bovenstaande overwegingen (…) kan de ondernemingsraad niet anders concluderen dan dat het voorgenomen besluit van het bestuur meer nadelen dan voordelen heeft. De timing en urgentie voor en van dit besluit voelt de ondernemingsraad niet en de onderliggende overwegingen zijn onvoldoende onderbouwd. (…)”

Op 2 april 2024 heeft het bestuur van de KNAW het advies van de ondernemingsraad niet gevolgd en een definitief besluit genomen. In reactie op het advies van de ondernemingsraad is dit besluit als volgt toegelicht:

“Het bestuur stelt in haar argumenten niet dat uit onderzoek blijkt dat stoppen noodzakelijk is, maar stelt dat zij dit wenselijk vindt. Hieraan ligt het standpunt ten grondslag dat het KNAW-bestuur het niet wenselijk vindt dat binnen de KNAW-organisatie in de toekomst nog onderzoek wordt gedaan aan non-humane primaten voor wetenschappelijk onderzoek dat niet noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen. Dit is naar de mening van het bestuur in lijn met de al enkele jaren breed gedragen parlementaire stand van zaken, blijkend uit diverse moties. (…)

Het bestuur stelt zich op het standpunt dat uitgebreid van gedachten is gewisseld met betrokkenen en experts. (…) Er zijn in de loop der jaren ook diverse rapporten verschenen waarin sinds 2009 al een terughoudendheid rondom onderzoek met NHP te lezen valt. (…) Het bestuur noemt de politieke ontwikkelingen niet als enige of doorslaggevende factor. Het is één van de elementen die een rol hebben gespeeld in de afweging. (...)

U spreekt van een risicoafweging. Het bestuur heeft echter geen risico-afweging gemaakt maar een voornemen uitgesproken op basis van een standpunt, waarbij verschillende overwegingen een rol hebben gespeeld. Hierbij stond niet een vraag naar kansen en risico's centraal maar de vraag naar wenselijkheid. (…)

De instelling van de Commissie Bijker, en de motie die daartoe opriep, vonden plaats toen de discussies binnen het KNAW-bestuur reeds gestart waren, en staan dus los van dit voornemen. Ook zijn de politieke ontwikkelingen niet enige of doorslaggevende factor in dit besluit. Wel constateert het KNAW-bestuur dat ook deze motie wordt ingegeven vanuit de politieke wens om het onderzoek aan NHP (…) te verminderen of geheel af te bouwen. (…)

Het klopt dat het bestuur geen onderzoek heeft gedaan naar alternatieven. Alternatieven voor dit onderzoek onder verantwoordelijkheid van de KNAW zou ingaan tegen het standpunt van het bestuur dat het niet wenselijk is dat binnen de KNAW-organisatie in de toekomst nog onderzoek wordt gedaan aan non-humane primaten voor wetenschappelijk onderzoek dat niet noodzakelijk is voor de bestrijding van levensbedreigende ziekten en uitbraken van infectieziekten die de volksgezondheid bedreigen.”